شهرسازان نوین (NGO)

تراکم ساختمانی چیست؟

اين حق استفاده «هواي بالاي زمين مردم»؛ اين حقي که هر مالک، از مرکز کره زمين تا ثريا از آنِ خود مي‌داند، چرا به فروش مي‌رود؟ مگر نه آن است که هر چيزي که به فروش مي‌رود و مبادله مي‌شود، کالا است؟ اين کالا کجا توليد مي‌شود که شهرداري حق فروش آن را دارد؟
زماني که ملک‌مدني به شهرداري تهران منصوب شد، براي مقابله با تراکم‌فروشي که شهرداران پيش از او راه انداخته بودند، گفت‌ که تراکم موضوعي اقتصادي نيست؛ بلکه موضوعي شهرسازانه است (اين نکته در مصاحبه‌هاي اخير آقاي ملک‌مدني تصحيح شده و به مفهوم اصلي آن، يعني مقوله‌اي اقتصادي است، بازگشته‌ است).
منظور او آن بود که به تراکم نبايد از ديدگاه مالي (Financial) نگاه کرد و از آن راه به درآمدهاي شهرداري افزود؛ بلکه تراکم را بايد به موضوعي که شکل و سيماي شهر از آن تأثیر می‌گیرد، با اثرات شهرسازانه آن تبديل کرد؛ اما در اينجا مي‌خواهم از اتفاق بگويم تراکم موضوعي چند‌وجهي است و يکي از وجوه با‌اهميت آن، امر اقتصادي (Economical) است که البته موضوع مالي را نيز در بر مي‌گيرد. 

تراکم به معناي شدت استفاده از زمين و يکي از مصداق‌هاي فضا است. فضا، کالايي است که بنگاهي بزرگ به نام جامعه/شهر آن را توليد کرده و مانند همه کالاها در بازار تراکم/ فضا به فروش مي‌رساند.

شهر، چگونه تراکم/ فضا را توليد مي‌کند؟

فضا مانند همه کالاها، محصول کار انساني است. ارزشي که درون فضا انباشت مي‌شود، ارزشي است که از درون بدن انسان‌ها خارج شده‌ است؛ اما بر‌خلاف صورت ظاهر کالاها که تظاهر نفوذ کار در آنها را مي‌توان مشاهده کرد، انباشت کار در فضا، صورتي ذهني و پديدارشناسانه دارد. فضا، تا زماني فضا است که حامل مناسبات انساني باشد. فضا، به اين عبارت، مکان در دسترس و عرصه‌اي است که بيشترين رويدادها را مي‌توان در آن گرد آورد.

به‌اين‌ترتيب فضا، مکاني است در دسترس که بر اثر تراکم رويدادها و شدت مناسبات انساني دچار انحنا شده‌ است و اعتبار آن تا زماني است که اين مناسبات پابرجا باشند. چه چيزي دسترس‌پذيري فضا را ممکن مي‌کند؟ راه‌ها، تأسيسات زيربنايي، امکانات شغلي، خانه‌ها و فروشگاه‌ها و مراکز خدماتي. همه اين عناصر با کار انساني شکل مي‌گيرند.

هر چقدر اين کارها انباشته‌تر باشند، ارزش فضا بالاتر مي‌رود؛ اما ساده‌انگاري است اگر با اجراي خيابان و تأسيسات و جز آنها، انتظار شکل‌گيري فضا را داشته باشيم. در‌اين‌صورت ميزان انباشت چنين کارهايي در شهرهاي جديد، بايد اين شهرها را به بازارهاي بزرگي از فضا تبديل کند؛ اما آنچه در اين فرايند مغفول است، انباشت کار تاريخي انسان‌هاست؛ يعني آنچه به جامعه‌هاي انساني هويت مي‌بخشد، اطمينان مي‌آورد و تاب‌آور مي‌سازد.

فضا، محصول تاريخي انسان‌ها است و نمي‌توان با حرکت دفعي به توليد آن پرداخت. به عبارت ديگر، فضا نه‌تنها محصول کار انسان‌هاي زنده موجود است؛ بلکه محصول کار انسان‌هاي درگذشته و حتي انسان‌هاي آينده است. انباشت کار انسان‌هاي مُرده، همواره در فضا وجود دارد و آرزوها و آرمان‌هاي انسان‌هاي کنوني نيز به‌مثابه کار انسان‌هاي آينده، خود را بروز مي‌دهد. فضاهاي دست‌ساخت و اراده‌گرايانه نمي‌توانند به‌سادگي حاوي وجه تاريخي فضا بشوند. نيازمند زمان هستند که در آن زمان، انسان‌ها، نسل اندر پي نسل، به کنش با يکديگر، به ضبط حافظه تاريخي، خاطرات، فرهنگ و گذشته بپردازند و بيش‌از‌همه بايد اثبات کنند که اين مکان، استعداد انباشت کارهاي انساني بيشتري را دارد، بر پاي خود ايستاده است، از گزند روزگار مصون و محفوظ مي‌ماند و از‌اين‌رو است که به مکاني براي آرزو، اميد و آينده و جايي براي تداوم زندگي بدل مي‌شود.

فضا، کالايي است که انسان‌هاي بي‌شماري بر روي آن کار کرده‌اند. انسان‌هايي که مرده‌اند يا زنده يا هنوز به دنيا نيامده. انسان‌هايي گمنام، انسان‌هايي که حتي از توليد آن بهره‌اي نگرفته‌اند و انسان‌هايي که فاصله زيادي با آن دارند و روحشان از توليد آن خبر ندارد.

از‌اين‌رو فضا، کالايي است که جامعه آن را ساخته؛ ولي افراد بر آن سيطره مي‌يابند و آن را از آنِِ خود مي‌کنند و بر‌عکس، فضا کالايي است که مالکِ آن، کاري بر روي آن انجام نداده يا اثر کار او بسيار ناچيزتر از آني است که از آن بهره‌مند مي‌شود. فضا، کالايي است با منبع عظيمي از درآمدهاي کارنکرده (رانت) و به حقي براي تصاحب بخشي از ارزش اضافي فرايندهاي توليد در کالاهاي ديگر بدل مي‌شود. 
به دليل وجود فاصله ميان توليدکنندگان و بهره‌برداران فضا، اين کالا در مناسبات قدرت، جايگاهي بس ويژه مي‌يابد؛ 

..زيرا با تصرف فضا، امکان دستيابي به بخشي از ارزش اضافي، صورت حقوقي مي‌يابد. اين حق که موجوديتي تاريخي دارد، خصلتي انتزاعي يافته و اين‌گونه به نظر مي‌رسد که سابق‌الوجود و پيشيني است.