توسعه پایدار[۱] (Sustainable development) مفهومی است که به واسطه پیامدهای منفی محیط زیستی و اجتماعی ناشی از رویکردهای توسعه یک جانبه اقتصادی بعد از انقلاب صنعتی و تغییر نگرش بشر به مفهوم رشد و پیشرفت پدید آمده است. این مفهوم تلاش دارد که با نگاهی جدید به توسعه، اشتباهات گذشته بشری را تکرار نکند و توسعه ای همه جانبه و متوازن را رقم بزند[۲].

 

توسعه پایدار فرایندی است که آینده‌ای مطلوب را برای جوامع بشری متصور می‌شود که در آن شرایط زندگی و استفاده از منابع، بدون آسیب رساندن به یکپارچگی، زیبایی و ثبات نظام‌های حیاتی، نیازهای انسان را برطرف می‌سازد.[۳] توسعه پایدار راه حلهایی را برای الگوهای فانی ساختاری، اجتماعی و اقتصادی توسعه ارائه می‌دهد تا بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب سامانه‌های زیستی، آلودگی، تغییرات آب و هوایی، افزایش بی‌رویه جمعیت، بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسان‌های حال و آینده جلوگیری کند. توسعه پایدار فرایندی است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها، جهت‌گیری توسعه فناوری و تغییرات نهادی، با نیازهای حال و آینده سازگار باشد. توسعه پایدار که از دهه۱۹۹۰ بر آن تأکید شد جنبه‌ای از توسعه انسانی و در ارتباط با محیط زیست و نسل‌های آینده است. هدف توسعه انسانی پرورش قابلیت‌های انسانی محسوب می‌شود. توسعه پایدار به عنوان یک فرایند در حالی که لازمه بهبود و پیشرفت است، اساس بهبود وضعیت و رفع کاستی‌های اجتماعی و فرهنگی جوامع پیشرفته را فراهم می‌آورد و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و به ویژه کشورهای در حال توسعه باشد. توسعه پایدار سعی دارد به پنج نیاز اساسی زیر پاسخ گوید: تلفیق حفاظت و توسعه، تأمین نیازهای اولیه زیستی انسان، دست‌یابی به عدالت اجتماعی، خودمختاری و تنوع فرهنگی و حفظ یگانگی اکولوژیکی.[۴]

توسعه پایدار فرایندی است برای بدست آوردن پایداری در هر فعالیتی که نیاز به منابع و جایگزینی سریع و یکپارچه آن وجود دارد. توسعه پایدار در کنار رشد اقتصادی و توسعه بشری در یک جامعه یا یک اقتصاد توسعه یافته، سعی در تحصیل توسعه مستمر، ورای توسعه اقتصادیدارد.[۵]

 

تاریخچه

اصطلاح توسعه پایدار[۱] (Sustainable development) اولین بار توسط باربارا وارد (B.Ward._Cocoyoe-1970) در اعلامیه کوکویاک دربارهٔ محیط زیست و توسعه بکار رفت. بدنبال آن پس از گزارش‌های باشگاه رم (modoze 75) و بنیاد هامرشولد (Daghammarskjold-75) به تدریج توسعه پایدار در طی سال‌های دهه ۱۹۸۰ و از زمانی که اتحادیه بین‌المللی برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی (IUCN-82)، راهبردهای جهانی از محیط زیست و منابع طبیعی با هدف کلی دستیابی به توسعه پایدار را از طریق حفاظت از منابع حیاتی (زنده) را ارائه کرد، مورد توجه جدی و اساسی اندیشمندان و متفکران توسعه قرار گرفت.

با گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (WCED) موسوم به گزارش براندتلند (Our common future 87, Brandt land report) در سال ۱۹۸۷ برای اولین بار به‌طور رسمی مجموعه‌ای از پیشنهادها و اصول قانونی جهت دستیابی به توسعه پایدار برای کشورهای در حال توسعه فراهم آمد. سپس موضوع توسعه پایدار در کنفرانس سازمان ملل متحد در زمینه محیط زیست و توسعه (UNCED-92) در شهر ریودوژانیرو (بعنوان اجلاس زمین) بطور گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفت و اداره و بهره‌برداری صحیح و کارا از منابع پایه، طبیعی و مالی و … برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب در صدر برنامه‌های جهانی قرار داد. بر اساس نتایج این اجلاس، اهداف اساسی مبتنی بر مفهوم توسعه پایدار بدین شرح اعلام شد:

1. تجدید حیات رشد اقتصادی
2. تغییر کیفیت رشد اقتصادی
3. برآورده ساختن نیازهای ضروری اولیه
4. اطمینان از سطح پایداری جمعیت
5. حفاظت از منابع طبیعی و ارتقاء منابع
6. جهت‌گیری مجدد دانش فنی (دانش بومی)
7. محیط زیست و تصمیم‌گیری اقتصادی
8. جهت‌گیری مجدد روابط اقتصادی و بین‌المللی
9. اقدام در جهت مشارکتی ساختن توسعه

شاخصه‌های توسعه پایدار را می‌توان در چهار گروه: اجتماعی، اقتصادی، بنیادی و زیست‌محیطی مطرح و بررسی نمود.

 

تعریف

بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی باعث توسعه پایدار می‌شود..

واژه sustain به معنی پایدار می‌باشد و همچنین در فارسی به معنای حیات، زنده نگهداشتن، استمرار و آنچه که می‌تواند در آینده تداوم داشته باشد، است. یک ایده و اصطلاح بسیار گسترده، که معانی متفاوت و بسیاری دارد، در نتیجه فراوانی این معانی، صاحبنظران واکنش‌های فراوان و متفاوتی را در این حیطه ارائه کرده‌اند. مفهوم توسعه پایدار، یک نوع تلاش برای ترکیب مفاهیمِ در حال رشدِ حوزهای از موضوعات محیطی در کنار موضوعات اجتماعی-اقتصادی می‌باشد. توسعه پایدار یک تغییر مهم در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسان‌ها با یکدیگر است. این مسئله با دیدگاه دو قرن گذشته انسان که بر پایه جدایی موضوعات محیطی و اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته بود در تضاد است. در دو قرن گذشته، این تصور حاکم بود که محیط به‌طور عمده به عنوان یک عامل خارجی و تنها برای استفاده و استثمار انسان در نظر گرفته می‌شد. در این دیدگاه، ارتباط انسان و محیط، به صورت غلبه انسان بر طبیعت بوده و بر این باور استوار بود که دانش و فناوری بشر می‌تواند بر تمام موانع محیطی و طبیعی برتری یابد. این دیدگاه مرتبط با توسعهسرمایه‌داری و انقلاب صنعتی و علم مدرن می‌باشد. همان‌طور که بیکن یکی از پایه‌گذاران علم مدرن، آن را مطرح می‌کند: جهان برای بشر ساخته می‌شود و نه بشر برای جهان. دیدگاه مدیریت محیطی بر پایه مدیریت منابع طبیعی بود که تصدیق می‌کرد، بشر نیاز به منابع طبیعی دارد و این منابع می‌بایست به جای استفاده سریع و بدون برنامه، به درستی مدیریت شوند تا حداکثر استفاده از آن‌ها طی سالیان طولانی میسر گردد. همچنین علم اقتصاد بر موضوع ارتباط انسان و رشد اقتصادی تأکید دارد، که در نتیجه آگاهی و استفاده از آن، موجب افزایش تولیدات، به عنوان یک اولویت، مطرح می‌گردد. این نگرش، کلیدی بود برای ایجاد رفاه در زندگی بشر چون از طریق رشد اقتصادی، فقر و تهیدستی می‌توانست از میان برود.[۱] مفهوم توسعه پایدار، حاصل رشد و آگاهی از پیوندهای جهانی، مابین مشکلات محیطی در حال رشد، موضوعات اجتماعی، اقتصادی، فقر و نابرابری و نگرانی‌ها دربارهٔ یک آینده سالم برای بشر است. توسعه پایدار، مسائل محیطی، اجتماعی و اقتصادی را به هم پیوند می‌دهد. توسعه پایدار، در کمیسیون استراتژی حفاظت جهان که توسط اتحادیه بین‌المللی برای حفاظت طبیعت در سال ۱۹۸۰ میلادی تشکیل شده بود، مدون گردید. به علاوه، با این موضوع توسط کمیته جهانی توسعه و محیط عناوین آینده مشترک ما، در سال ۱۹۸۷ میلادی و حفظ زمین در سال ۱۹۹۱ میلادی، نیز مطرح گشته‌است. در سال ۱۹۷۸ میلادی، کمیته جهانی توسعه و محیط یا همان کمیسیون بروندلند تعریف جامع از توسعه پایدار ارائه می‌دهند که بنا بر آن بشریت توانایی توسعه پایدار را دارد اگر بتواند تضمین کند نیازهای حال را بدون به خطر افتادن توانایی نسل‌های آینده برای تأمین نیازهایشان، فراهم می‌آورد. از زمان کنفرانسسازمان ملل با عنوان توسعه و محیط که در سال ۱۹۹۲ میلادی در ریو برگزار شد، عنوان «توسعه»، به یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین کلمات در مباحثات تبدیل شده‌است. در سال ۱۹۹۲ در «کنفرانس زمین» توسعه پایدار چنین تعریف شد: رفع نیازهای نسل حاضر بدون مصالحه با نسل‌های آینده در راستای تأمین نیازهایشان. کمیسیون جهانی محیط زیست، توسعه پایدار را این‌گونه تعریف می‌کند: «توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها، سمت‌گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد». کمیسیون «بروندلند» دربارهٔ توسعه پایدار می‌گوید: «توسعه پایدار به عنوان یک فرایند، لازمه بهبود و پیشرفت وضعیت و از میان بردن کاستی‌های اجتماعی و فرهنگی جوامع پیشرفته‌است و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع، به ویژه کشورهای در حال توسعه باشد.» (عباسپور، ۱۳۸۶: ۱۰۰۸) توسعه پایدار توسعه‌ای است که بتواند نیازهای فعلی سازمان را بدون خدشه‌دار کردن به توانایی‌های نسل آینده در برآورد ساختن نیازهایشان پاسخ گوید. در این تعریف حق هر نسل در برخورداری از همان مقدار سرمایه طبیعی که در اختیار دیگر نسل‌ها قرار داشته به رسمیت شناخته شده و استفاده از سرمایه طبیعی در حد بهره آن مجاز شمرده شده‌است. توسعه پایدار چشم‌اندازی مهم و جدید در مدیریت و سیاستگذاری عمومی است که بطور گسترده‌ای خارج از ایالات متحدهظهور یافته‌است. این مفهوم تلاش می‌کند تا به نحو روشنتری نتایج آینده رفتارهای کنونی را مورد توجه قرار دهد. توسعه پایدار زمینه‌های مختلفی را مورد توجه قرار می‌دهد: تأثیر گازهای گلخانه‌ای، تغییرات آب و هوائی، تخریب لایه ازن، تخریب زمین، کاهش منابع غیر تجدید پذیر، آلودگی هوای شهرها. (Rao، ۲۰۰۰: ۸۱) پایداری وضعیتی است که در آن مطلوبیت و امکانات موجود در طول زمان کاهش نمی‌یابد و به توانائی اکوسیستم‌ها برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود مربوط می‌شود بدون آنکه به تحلیل منابع یا استفاده بیش از حد منابع منجر شود. «پایداری، شرایطی است که در آن سیستم‌های اجتماعی و طبیعی در کنار هم و به شکل نامحسوس کار می‌کنند. اما این مفهوم هنوز هم توسط برخی سازمان‌های بین‌المللی مثل بانک جهانی در زمینه چشم‌انداز رشد مورد استفاده قرار می‌گیرد». توسعهٔ پایدار یک ایده و اصطلاح گسترده‌است که معانی متفاوتی دارد همین موضوع موجب برانگیزش واکنش‌های مختلف در این زمینه شده‌است. مفهوم توسعهٔ پایدار تلاشی برای ترکیب مفاهیم در حال رشد حوزه ایی از موضوعات محیطی با موضوعات اجتماعی اقتصادی می‌باشد. مفهوم توسعهٔ پایدار را می‌توان تغییر در فهم رابطهٔ انسان و طبیعت و انسان‌ها با یکدیگر دانست. این مسئله در تضاد کامل با دیدگاه‌های دو قرن گذشتهٔ انسان است. در دو قرن گذشته محیط یک موضوع خارجی وجدا نسبت به انسان‌ها تلقی شده‌است در این دیدگاه رابطهٔ انسان و محیط را می‌توان بر این باور دانست که انسان باید با غلبهٔ کامل بر طبیعت زندگی کند و باور بر این بوده‌است که انسان می‌باید باقوهٔ تفکر و دانش خود بر تمام موانع محیطی فایق آید و برای خود در طبیعت حکمرانی کند. همچنین این دیدگاه با تأثیراتی برتوسعهٔ سرمایه‌داری و انقلاب صنعتی علم مدرن ادامه یافت. همین‌طور که بیکن یکی از پایه‌گذاران علم مدرن آن مطرح می‌کند و بر این باور است که ((جهان برای بشر نه بشر برای جهان))(فلامکی ۳۰۰–۱۳۸۱)بشر باید با برنامه‌ریزی و مدیریت بر منابع طبیعی استفاده از این سرمایه را طولانی و دراز مدت کند. علم اقتصاد از علومی است که بر موضوع ارتباط انسان و رشد اقتصادی حاکم است و علم اقتصاد را می‌توان کلیدی دانست برای وجود رفاه در زندگی انسان و از طریق رشد اقتصادی فقر و تهید ستی می‌توان ازبین برد. حساسیت واژهٔ توسعه را می‌توان بعد از کنفرانس سازمان ملل با عنوان توسعهٔ محیط دانست که در پشت این واژه مفاهیمی پنهان است که از یک طرف می‌توان آن را به عنوان تلاشی در جهت حل مسائل محیطی و علوم طبیعی اکولوژی و نگرانی دربارهٔ حفاظت طبیعت و از دیگر سویی دیگر مشکلات فقر و بحران اقتصادی جهان سوم دانست. توسعه پایدار که توسط اتحادیهٔ بین‌المللی برای حفظ طبیعت در سال ۱۹۸۰ میلادی تشکیل گردید مطرح شد. چالش این اتحادیه که استراتژی حفاظت جهان است ازلحاظ تئوری کمک شایانی به توسعه پایدار کرد. در سال ۱۹۸۷ میلادی کمیته جهانی توسعه محیط به نام (آینده مشترک ما) را گزارش کرد‘که حاکی از تعریف جامعی از توسعه پایدار است:بشریت توانایی توسعه پایداری را دارد تا تضمین کند که نیازهای حال را بدون به خطر افتادن توانایی نسل‌های آینده برای تأمین نیازهایشان فراهم نمایند. برخی دیگر از صاحب نظران پایداری را نوعی نگرش به آینده می‌دانند که در واقع نقشهٔ مسیری می‌باشد که بر روی مجموعه ایی از ارزش‌ها و اصول اخلاقی و معنوی متمرکزاست. توسعهٔ پایدار یکحالت ثابت از هماهنگی را ندارد‘ بلکه دارای یک فرایند تغییر در چیزی است که استخراج از معادن جهت سرمایه‌گذاری و راهبردی توسعهٔ تکنولوژی و تغییر نهادی را سازگار با نیازهای آتی همانند نیازهای امروز می‌سازد. توسعهٔ پایدار را با دو عامل تعیین‌کننده می‌توان شناخت: مفهوم نیازهای اولیه چون غذا و لباس که با این عوامل می‌توان شرایط زندگی اولیه را فراهم کرد. مفهوم سازگاری تقاضای منابع فناوری و سازماندهی اجتماعی با توانایی محیط برای تأمین نیازهای آینده را می‌پذیرد. دیدگاه‌های مختلف برای زندگی پایدار چالش معماری پایدار در ارتباط با ایجاد یک راه جامع برای دستاوردهای محیطی و در عین حال برای بدست آوردن سطح کیفیت زندگی و ارزش‌های فرهنگی اقتصادی اجتماعی می‌باشد.[۲]

 

دیدگاه‌ها درارتباط با توسعه پایدار

• پایداری تکنولوژی
• پایداری اکولوژیکی[۶]

پایداری تکنولوژی

عقاید این گروه برآن است که دست یابی به توسعه پایدار در تمام زمینه‌ها در غالب سیستم و مکانیسم حاکم بر عرصه‌های سیاسی و اقتصادی واجتماعی موجود امکان‌پذیر است. به عقیده این گروه هر مشکلی دارای یک پاسخ وراه حل تکنولوژی است وجایی برای ترس و نگرانی وجود ندارد.[۶]

پایداری اکولوژیکی

پیروان این گروه معتقدند که ساختار موجود درجوامع امروزی ناپایدارند و رسیدن به توسعه پایدار نیازمند یک شیوه و طرز تفکر جدید برای تغییر این ساختارهاست. آن‌ها معتقدند که باید در ساختار سیستم‌های سیاسی اقتصادی و اجتماعی موجود تغییراتی داده شود. پایداری اکولوژیکی راه حل‌هایی ارائه می‌دهد که در ابتدا نیازمند تجدید نظر در ارتباط با کشاورزی، مسکن، انرژی، طراحی شهری، حمل ونقل، اقتصاد، خانواده، منابع مصرفی، جنگلداری، بیابان‌ها و ارزش‌های اصلی زندگی مان باشد. ویژگی این نظریه

• معتقد به برخورد با مشکلات به صورت اساسی و ریشه‌ای است.
• تغیرات ساختاری را الزاماً به معنی جایگزینی سیستم‌های موجود نمی‌داند.
• تکنولوژی را نفی نمی‌کند بلکه ان را جزئی از طبیعت می‌داند که باید با طبیعت عمل کند.[۶]

---

پایداری در معماری

درطول یک سده گذشته تجربه‌ها و دستاوردها و تحولات باارزشی در معماری و درعرصهٔ محیط زیست رخ داده‌است که البته مشکلات بسیاری را به‌وجود آورده اما می‌توان گفت درآغاز قرن ۲۱ میلادی وضعیت جهان به یک توسعهٔ ناپایدار رسیده که از مشخصه‌های آن می‌توان به رشد جمعیت، افزایش مصرف و توزیع نامتعادل منابع اشاره کرد. همچنین رشد جمعیت اثرات زیانبار بسیاری بر محیط طبیعی بر جا گذاشته که در طول زمان منجر به تغییرات آب وهوایی، ایجاد حفره در لایه ازن، نابودی گونه‌ها و نظام‌های طبیعی گردیده‌است، این مسائل باعث تغییر دیدگاه انسان نسبت به طبیعت شد. در پی این تغییر و تحولات، مفهومی به عنوان توسعهٔ پایدار پا به عرصهٔ وجود گذاشت و تعامل محیط و معماری و تأثیر دوسویه آن‌ها بر یکدیگر به عنوان توسعهٔ پایدار وارد معماری شد و از همین رو معماری پایدار مورد توجه صاحب نظران قرار گرفت.

واژهٔ پایداری دارای معانی مختلفی است اما در معماری این لغت کاملاً مشخص نبوده و تعریف روشنی ندارد و بیشتر مسئله حفظ طبیعت و زمین را مورد پوشش می‌دهد، در واقع مسائل محیطی را می‌توان حوزه‌ای دانست که توسعهٔ پایدار بر روی آن تأکید دارد. معماران را می‌توان از عوامل تأثیرگذار در این حوزه دانست زیرا آن‌ها بصورت‌های مختلف مسئول ۷۵٪ تغییرات آب وهوایی هستند. با این تفاسیر معمار می‌تواند با نگاهی تازه نسبت به طبیعت، تغییرات مهمی را در این حوزه ایجاد کند. البته در طول دهه‌های گذشته راهکارهای مفیدی توسط معماران برای حل بحران‌ها ارائه شده‌است، اما همچنان مشکلاتی بر سر راه معماری پایدار وجود دارد.

---

برداشت اشتباه از مفهوم

به دلیل معنای لغوی رایج کلمه «پایدار»، در زبان فاسی  گاهی برخی مراجع به اشتباه «توسعه پایدار» را به عنوان شکلی از توسعه که «ماندگار» و «بادوام» است معنی می کنند که چیزی جدای از مفهوم راستین توسعه پایدار یعنی، توسعه ای همه جانبه و متوازن در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی است[۲].

موضوعات مرتبط: توسعه پایدار شهری

سیستم اطلاعات جغرافیایی
با توجه به نیاز مبرم به جی آی اس سعی در شناساندن این رشته دارم.GIS
یکشنبه 1 خرداد‌ماه سال 1390 ساعت 10:14 ب.ظ1- مقدمه:
   برای اولین بار در اواسط دهه 1960 در ایالات متحده کار بر روی اولین سیستم اطلاعات جغرافیایی آغاز شد. در این سیستم ها عکس های هوایی، اطلاعات کشاورزی، جنگلداری، خاک ، زمین شناسی و نقشه های مربوطه مورد استفاده قرار گرفتند. در دهه 1970 با پیشرفت علم و امکان دسترسی به فناوری های کامپیوتری و تکنولوژیهای لازم برای کار با داده های مکانی، سیستم اطلاعات جغرافیایی یا(GIS)  ، برای فراهم آوردنقدرت تجزیه و تحلیل حجم های بزرگ داده های جغرافیایی شکل گرفت. در دهه های اخیر به سبب گسترش تکنولوژی های کامپیوتری،سیستم های اطلاعات جغرافیایی امکان نگهداری به روز، داده های زمین مرجع و نیز امکان ترکیب مجموعه داده های مختلف را به طور مؤثر فراهم ساخته اند. امروزه GIS برای تحقیق و بررسی های علمی، مدیریت منابع و ذخایر و همچنین برنامه ریزی های توسعه ای به کار گرفته می شود .
 2-  GISچیست؟
   سیستم اطلاعات جغرافیایی(Geographic Information Systems  ) یاGIS یک سیستم کامپیوتری برای مدیریت و تجزیه و تحلیل اطلاعات مکانی بوده که قابلیت جمع آوری، ذخیره، تجزیه وتحلیل و نمایش اطلاعات جغرافیایی (مکانی) را دارد.
         داده هادریک (GIS) بر اساس موقعیتشان نشان داده می شوند.   تکنولوژی GIS با جمع آوری و تلفیق اطلاعات پایگاه داده های معمولی، به وسیله تصویر سازی و استفاده از آنالیز های جغرافیایی، اطلاعاتی را برای تهیه نقشه ها فراهم می سازد. این اطلاعات به منظور واضح تر جلوه دادن رویدادها ، پیش بینی نتایج و تهیه نقشه ها به کار گرفته می شوند.
سامانه (سیستم) اطلاعات جغرافیایی (Geographic information system) یک سامانه رایانه ای متشکل از سخت افزار، نرم افزاز، داده و کاربردها است که قادر می باشد داده های مکان دار را بطور رقومی کسب، نگهداری، بازیابی، مدل سازی و تجزیه و تحلیل نموده و بطور متنی و گرافیکی ارئه نماید. در تعریف فوق بر ویژگی اینچنین سامانه ها یعنی پرداختن به داده های مکان دار تاکید شده است، ضمن آنکه در کنار ارکان برپایی GIS، به وظایف آن نیز اشاره گردیده است. ارکان چهار گانه برپایی GIS عبارتند از سخت افزار، نرم افزار، داده و کاربر.
وظایف یک GIS را نیزمی توان در چهار گروه کلی دسته بندی نمود: کسب، نگهداری، تجزیه و تحلیل و ارائه. در این میان گروه اصلی شامل بخشهای مدل سازی، تجزیه و تحلیل و تصمیم گیری می باشد.[1]
مطابق تعریف اداره محیط زیست(1987)، GIS سیستمی است برای ثبت، ذخیره سازی، کنترل، تلفیق، به کارگیری، تحلیل و نمایش داده ها که به لحاظ مکانی زمین مرجع هستند.
  دریک سیستم اطلاعات جغرافیایی واژه جغرافیایی یا(Geographic) عبارت است از موقعیت موضوع های داده ها، برحسب مختصات جغرافیایی (طول و عرض).
   واژه (Information) یا اطلاعات نشان می دهد که داده ها در GIS برای ارائه دانسته های مفید، نه تنها به صورت نقشه ها و تصاویر رنگی بلکه بصورت گرافیک های آماری، جداول و پاسخ های نمایشی متنوعی به منظور جستجوهای عملی سازماندهی می شوند.   واژه(System) یا سیستم نیز نشان دهنده این است که GIS از چندین قسمت متصل و وابسته به یکدیگر برای کارکرد های گوناگون، ساخته شده است.
 
 3- مؤلفه های GIS:
   یک سیستم GIS شامل یک بسته کامپیوتری (شامل سخت افزار و نرم افزار) از برنامه های رایانه ای با یک واسطه بنام کاربر یا (User ) می باشد که دست یابی به عملیات واهداف ویژه ای را فراهم می سازد.
 مؤلفه های چنین سیستمی به ترتیب عبارتند از:
 کاربران،
سخت افزارها،
 نرم افزارها،
اطلاعات و
 روش ها.
مؤلفه های چنین سیستمی به ترتیب عبارتند از:
    1-3)کاربران (Users): مهارت در انتخاب و استفاده از ابزارها دریک سیستم اطلاعات جغرافیایی وشناخت کافی از اطلاعاتی که استفاده می شوند، یکی از موارد اساسی برای موفقیت در استفاده از تکنولوژی GIS است، که این از وظایف یک کاربر می باشد.
   2-3)سخت افزارها (Software): امروزه شبکه های GIS شامل تعدادیworkstation, x-station، کامپیوترهای شخصی، چاپگرها و پلاترها می باشد که معرف مؤلفه سخت افزاریک سیستم اطلاعات جغرافیایی می باشند.
   3-3)نرم افزارها (Hardware): به منظور استفاده بهتر از یک سیستم اطلاعات جغرافیایی، استفاده از نرم افزارهای به روز و توانمند توصیه می شود.
   4-3)اطلاعات (Data): قلب هر GIS پایگاههای اطلاعاتی آن است. در این پایگاهها به پرسش هایی از قبیل چه شکلی است؟ کجاست؟ و چگونه به دیگر اشکال مرتبط می شود، پاسخ داده می شود.
   5-3)روش ها (Methods): شیوه های صحیح به کارگیری اطلاعات درجهت رسیدن به اهداف ویژه دریک سیستم اطلاعات جغرافیایی از مهمترین مؤلفه های آن است

 4- مدلهای داده های مکانی:
   سیستم اطلاعات جغرافیایی وکامپیوترها را نمی توان به طور مستقیم برای جهان واقعی به کار برد، زیرا کامپیوترها ی دیجیتالی براساس اعداد یا کاراکترهایی که در درون خود به صورت اعداد دو رقمی نگهداری می کنند، عمل می نمایند.
 بنابراین پدیده های مورد نظردر جهان واقعی در یک سیستم کامپیوتری، باید به شکل نمادین عرضه شوند. پس ابتدا باید مرحله جمع آوری داده ها انجام گیرد و سپس فرایند فشرده سازی گستره زمین شناسی، ساختار، خواص ژئو فیزیکی یا هر ویژگی دیگری از سطح زمین که اطلاعات آن گردآوری شده بود، به شکل قابل دستیابی در کامپیوتر با استفاده از مدلهای نمادین صورت گیرد.
 
 5- شمایی ازمدل سازی جهان واقعی
   هر نقشه زمین شناسی یک مدل نمادین است زیرا گستره ساده شده قسمتی از جهان واقعی است که از زاویه دید زمین شناس صحرایی مشاهده شده است. مولفه های مدل گفته شده عوارض مکانی هستند که به تقریب همان موجودیتهای مستقل جهان واقعی هستند که بر روی نقشه توسط نمادهای گرافیکی عرضه می شوند.  تمام مدلهای داده های مکانی از عوارض مکانی جداگانه نظیر نقاط، خطوط، نواحی، حجم ها و سطوح تشکیل می شوند، این عوارض مکانی توسط خصوصیاتی که هم مکانی وهم غیر مکانی هستند، مشخص میگردند. ( توصیف رقومی عوارض و خصوصیات آنها مجموعه های داده های مکانی راشامل می شود).
 
 6- ورودی و خروجی داده ها:
   برای اینکه یک سیستم اطلاعات جغرافیایی مفید واقع گردد، باید قادر به دریافت و تولید اطلاعات به صورت موثر باشد. توابع ورودی و خروجی داده ها، مفاهیمی هستند که توسط آنها یک GIS با جهان خارج ارتباط برقرار می کند
 
  1-6- ورودی داده ها: عبارتند از روند کد گذاری داده ها به یک شکل خوانا توسط کامپیوتر و قرار دادن داده ها در پایگاه اطلاعاتی GIS
   داده هایی که در سیستم اطلاعات جغرافیایی می توانند وارد شوند دو نوع هستند:
   الف)-داده های مکانی که موقعیت جغرافیایی عوارض را نشان می دهند : انواع داده های مکانی(نقطه،خط و پلی گون) می باشند.
نقاط(point) مانند: نقاط ارتفاعی، فروشگاها و...
 خطوط(Line): خیابانها، راه آهن، رودخانهاو...
پلیگون(polygon): عوارض جغرافیایی مانند کشورها، دریاچه ها، استانها، مرزها و ...
 
  ب)داده های توصیفی غیر مکانی که به توصیف خصوصیات عوارض می پردازند،مثل شوری آب یک دریاچه و یا اطلاعاتی مانند اسم یک خیابان.
 ورود داده ها به یک سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) می تواند به اشکال، ثبت توسط صفحه کلید، هندسه مختصات، رقومی کردن دستی، اسکن کردن و وارد کردن فایل های رقومی موجود، صورت گیرد.

2-6- خروجی داده ها:
خروجی داده ها روندی است که توسط آن اطلاعات حاصل از GIS به یک شکل مناسب جهت استفاده کاربر ارائه می شود.
   داده ها به یکی از سه فرمت زیر خارج می شوند:
        1) Softcopy   (نمایش روی صفحه نمایش کامپیوتری )
   2) Electronic   (خروجی در فرمت الکترونیکی شامل فایل های کامپیوتری می باشد)
 3) Hardcopy   (نمایش دائمی، مثل اطلاعات روی کاغذ، فیلم عکاسی و موارد مشابه)
 
شمایی کلی ازورودی وخروجی داده ها دریک سیستم اطلاعات جغرافیایی
 
 7-  اهداف یک سیستم اطلاعات جغرافیایی:
   هدف نهایی یک سیستم اطلاعات جغرافیایی یا GIS، پشتیبانی جهت تصمیم گیری های پایه گذاری شده بر اساس داده های مکانی می باشد و عملکرد اساسی آن بدست آوردن اطلاعاتی است که از ترکیب لایه های متفاوت داده ها با روشهای مختلف و با دید گاه های گوناگون بدست می آیند.   هدف فوق از طریق فعالیتهایی که برروی داده های مکانی انجام میگرد، صورت می پذیرد، این فعالیت ها عبارتند از:
   1-7- جستجو(Search) : عبارت است از عملکرد جستجوی مجموعه هایی از داده های سازمان یافته از پایگاه داده های یک سیستم اطلاعات جغرافیایی.
 
2-7- سازماندهی (Organization) : دراین سیستم ها ویژگی اصلی برای سازماندهی داده های  موجود، موقعیت مکانی آنها می باشد.
 3-7- تجسم یا به تصویر درآوردن (Monitoring) : تکنولوژی GIS  از توانمندیهای گرافیکی رایانه ها، برای تجسم استفاده می نماید. نمایش اطلاعات به طور معمول با استفاده از صفحه نمایش ویدیویی انجام می شود. اما سایر دستگاههای خروجی نظیر چاپگرهای رنگی نیز برای نمایش نسخه های چاپی استفاده می شوند
 
  4-7- ترکیب و تلفیق (Integration) : بخش دیگری از این فعالیتها، تلفیق مجموعه داده های مکانی از منابع بسیارگوناگون جهت نمایش، درک و تفسیر پدیده های مکانی می باشد (این پدیده ها هنگامی که داده های مکانی به صورت مجزا بکار گرفته می شوند، قابل رویت نیستند).
 
5-7- تجزیه وتحلیل (Analyses  (: تجزیه وتحلیل، فرایند استنباط و دریافت مفهوم داده هاست و به معنی تجزیه وتحلیل داده های مکانی می باشد.
    6-7- پیش بینی (Prediction) : هدف از مطالعه وبررسی ها برروی داده های مکانی در یک سیستم اطلاعات جغرافیایی، به طور معمول پیش بینی است.
    درحقیقت یک سیستم اطلاعات جغرافیایی یا GIS ، توانمندی های کاری را برای جمع آوری، ورود، پردازش، تغییرشکل، به تصویر در آوردن،ترکیب، جستجو، تجزیه و تحلیل، مدل سازی و خروجی کلیه داده های مکانی براساس اهداف مورد نظر فراهم می سازد.
 8- کاربردهای مختلف GIS[2]:
   امروزه با توجه به پیشرفت علوم و سیستم های کامپیوتری فناوری GIS در زمینه های زمین شناسی، مطالعات زیست محیطی، منابع آب و آبخیزداری، کشاورزی، جنگلداری، تعلیم و تربیت، کاربردهای شهری، تجارت، صنعت، سازمانها و ... کاربرد فراوانی پیدا نموده است.برخی ازاین کاربردها عبارتند از:
 
1-8- زمین شناسی: تجزیه و تحلیل اطلاعات زمین شناسی در یک منطقه چه به منظور اکتشافات معدنی، نفت و چه سایر اهداف، اصولا یک فرایند ترکیبی، از داده های مختلف می باشد. یک زمین شناس با مرتبط کردن داده های گوناگون زمین شناسی، به دنبال یافتن ساختارهای مفید زمین شناسی در یک ناحیه است، از اینرو تمام داده های زمین شناسی برای این که بتوانند مفید واقع شوند باید با توجه به موقعیت جغرافیایی شان تجزیه تحلیل شوند.
   تهیه نقشه زمین شناسی ایران بااستفاده ازسیستم اطلاعات جغرافیایی:      GIS با فراهم کردن امکانات نمایش و تجزیه وتحلیل داده های مختلف با یکدیگر ، یک زمین شناس را قادر به انجام کار با داده های گوناگون بطور بسیار وسیع تر و دقیق تر می نماید، به طریقی که با روشهای آنالوگ وسنتی تقریباً غیر ممکن می باشند
 
      بطور کلی کاربردهای GIS در زمین شناسی را می توان به شرح زیر عنوان نمود:
 1-2-8 - تهیه نقشه های پتانسیل معدنی: که هدف تلفیق اطلاعات حاصل از لایه های اطلاعاتی( زمین شناسی، ژئوشیمی،ژئوفیزیک، دورسنجی وزمین شناسی اقتصادی ، پراکندگی کانسارها و اندیس های معدنی منطقه)، در جهت تهیه نقشه ای می باشد که معرف مناطقی با بیشترین احتمال جهت کانی سازی، بر اساس مدل متالوژی منطقه است.
 
2-2-8- تهیه نقشه های حوادث و بلایای طبیعی: که به پایداری شیبها، زمین لغزه ها، منطقه بندی خسارت زمین لرزه، فورانهای آتشفشانی، خسارات ناشی از طغیان رودخانه ها و تسونا می ها، فرسایش محلی، خطرات آلودگی ناشی از فعالیت معدنی یا صنعتی و گرم شدن کره زمین و ... می پردازند.
 
3-2-8- تهیه نقشه های مکان یابی (Siteselection)  : که انتخاب محل های مناسب جهت اجرای پروژه های مهندسی نظیر دفن مواد زائد، خط لوله، جاده ومسیر راه آهن، سدها و گسترش و توسعه ساختمان سازی میباشد
 
4-2-8- فراوری های متنوع زمین شناسی : جهت ارزیابی منابعی مانندآب، ماسه وگراول، سنگ ساختمانی، نفت خام، گاز طبیعی، زغال سنگ، انرژی زمین گرمایی در کنار کانیهای فلزی.
    5-2-8-  تحقیقات اکتشافی در زمینه شناسایی روابط متقابل مکانی میان مجموعه داده ها در طول دوره تحقیق زمین شناسی، مانند درک علائم ژئوشیمیایی وژئوفیزیکی منطقه ای گرانیت های نوع S وI ویا ارزیابی علائم حاصل از تصاویر ماهواره ای در ارتباط با لیتولوژی و پوشش گیاهی.
 
3-8- محیط زیست:
بررسی میزان آلودگی آب، خاک، هوا و.... و در نهایت تهیه نقشه هایی جهت حفاظت از محیط زیست.
 
4-8- منابع آب و آبخیزداری:  کشف منابع آبی زیر زمینی و بررسی آبهای سطحی

5-8- کشاورزی و برنامه ریزی برای کاربری اراضی:
   بسیاری از سازمانهای مربوط به کشاورزی و کاربری اراضی، هم اکنون از تکنیک های GIS بهره می گیرند. به عنوان نمونه، داده های مربوط به کاربری اراضی و هواشناسی حاصل از ماهواره ها، اندازه گیری های زمینی و اطلاعات مربوط به محصول سال قبل، همه با هم برای پیش بینی میزان یک یا چند نوع محصول دریک منطقه   می توانند تجزیه و تحلیل شوند.
  
6-8- جنگلداری و مدیریت حیات وحش:
   به وسیله یک سیستم اطلاعات جغرافیایی نقشه جنگل ها می توانند دائماً وبطور پیوسته به روز شوند. همچنین GIS می تواند برای ذخیره و تجزیه و تحلیل اطلاعات جنگل از قبیل محاسبه مقدار چوب قابل برداشت از یک منطقه، بررسی چگونگی توزیع آتش سوزی در جنگل و یا ارزیابی برنامه های مختلف برداشت چوب، بکار رود، در حالی که انجام بسیاری از این تجزیه و تحلیل ها بدون بکار گیریGIS امکان پذیر نمی باشند.
 
7-8- تجارت:   محلها و سیستم های تحویل مناسب درامورتجاری
      
 8-8- صنعت حمل و نقل، ارتباطات و... :  کاربرد GISدر صنعت می تواند به عنوان نمونه،تعیین مسیر ترانزیت کالا، تعیین موقعیت مناسب برای احداث جاده ها، خطوط نیرو،سیستم های مخابراتی و.... باشد.
 
9-8-سایر سازمانها:
1-9-8- استفاده در کلیه اموراستانها به صورت محلی و استانی  
2-9-8- سرویسهای اضطراری: مثل آتشنشانی و پلیس3-9-8-نظامی:استفاده دربرنامه ریزی های نظامی
. 4-9-8- تعلیم و تربیت:(تحقیق، آموزش و نظارت)
 
10-8- منابع طبیعی:
سیستم اطلاعات جغرافیایی در راستای مدیریت منابع طبیعی با استفاده از سنجش از دور می تواند در زمینه های زیر مورد استفاده قرار گیرد:
    1-10-8- -آنالیز حوادث طبیعی، شامل فرسایش خاک، سیلاب، خشکسالی وسایر حوادث طبیعی دیگر.
   2-10-8 – مدیریت آبخیزداری.
  3-10-8 -مطالعه کاربردی زمین در توسعه کشاورزی.
   4-10-8-پیش بینی میزان محصولات نسبت به وسعت زمین.
 
11-8- کاربرد GIS در برنامه ریزی شهری:
1-11-8- تهیه نقشه مکانیابی تاسیسات و خدمات شهری مثل:
2-11-8- تعیین مکان دفن زباله
3-11-8- تعیین مکان تاسیسات آموزشی
4-11-8-تعیین مکان تاسیسات ورزشی
5-11-8-تعیین مکان تاسیسات تجاری
6-11-8- تعیین مکان تاسیسات نظامی
7-11-8-تعیین مکان تاسیسات فضای سبز و پارکها
8-11-8- تعیین مکان تجهیزات شهری
9-11-8- ایجاد بانک اطلاعاتی برای شهرها
10-11-8- Geocoding
11-11-8- Network Analyses
12-11-8- و غیره
 
 9- برنامه ریزی الگاریتم انجام یک پروژه:
1-9- جمع آوری داده ها : داده های مناسب در پایگاه داده های GIS جمع آوری می شوند.
 
2-9- تجزیه، تحلیل و تفسیر داده ه

3-9 - ترکیب و تلفیق لایه های اطلاعاتی
 
 10- ادغام تکنولوژی ها:
   ادغام تکنولوژی های GIS, GPS وRS در ایجاد سیستم های قدرتمند، جهت تعین زمان واقعی نقشه برداری و جمع آوری داده ها سودمند می باشند.   یک نمونه بارز از ادغام این سه تکنولوژی، نقشه برداری متحرک است که در آن دوربین های دیجیتالی GPS/INS، یک سیستم کامپیوتری را تشکیل میدهندکه با نقشه های الکترونیکی و وسایل ارتباطی دور برد نظیر تلفنهای همراه (که جهت پیوستن به پایگاه های داده ایGIS موجود در دفتر کار مورد استفاده قرار می گیرد)، همه دریک وسیله نقلیه نصب گردیده اند. سیستم تهیه نقشه سیار، به زمین شناسان صحرایی در یک وسیله نقلیه این امکان را می دهد، تا داده های مکانی مربوط به زمین را جهت ورود به پایگاه اطلاعاتی GIS ،را در یک زمان تقریباً حقیقی گردآوری نمایند.
 
1-10- ادغام تکنولوژی های GIS , GPS ,  RS
   ژئوانفورماتیک به عنوان یک علم چند منظوره در راستای اندازه گیری، ثبت، تحلیل و ارائه داده های جغرافیایی تعریف شده است. این اطلاعات زمینی توسط تکنولوژی های GIS, GPS و RS گردآوری می شوند. هر یک ازاین سه تکنولوژی و یا دو نوع از آن در ترکیب با دیگری تکنولوژی جدید S3(3systsms)را ایجاد می نماید.
   سنجش از دور(Remote Sensing) یا RS، تصاویری از محیط و منابع طبیعی را به صورت چند طیفی با قدرت تفکیک گوناگون در زمان های مختلف تهیه می نماید.
 سیستم موقعیت یابی جهانی ( Global Position System) یا GPS و نیز سیستم ناوبری خودکار ( Inertial Navigation System ) یا INS توسط نقاط کنترل زمینی و       فتو گرامتری، سنجنده های بکاربرده شده در سنجش از دور را تقویت می سازند و سیستم اطلاعاتی جغرافیایی (Geographical Information System)یا GIS،دستیابی به داده ها و اطلاعاتی که از بانکها و پایگاه های داده های مکانی زمین با بکارگیری ابزارهای مدرن، ایجاد شده را امکان پذیر می سازد.
 
11- محاسن یک سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)  :   - کیفیت بالای تحلیل داده ها وامکان تجزیه و تحلیل آنها با روش های پیشرفته.   - مدیریت و تغییرسریع حجم عظیمی از داده ها در زمینه های مختلف.   - روشهای بهتروجدیدتر برای تهیه نقشه های مختلف و امکان به روز کردن آنها.   - امکان ایجادارتباط بین عوارض مختلف و اتصال حجم زیادی از اطلاعات آنها در جداول اطلاعاتی.   - کاهش زمان، هزینه و مواد مصرفی کار وپول ساز و اشتغال ساز بودن آن.   - استفاده وسیع آن در علوم مختلف.   - اداره وسازماندهی وسیعی از داده های زمین مرجع.    - به روز رسانی سریع و جمع آوری اطلاعات پراکنده.   - قابلیت بازبینی روشها.   - مدل سازی، فرضیه وآزمایش و پیشگویی.
 
12- معایب یک سیستم اطلاعات جغرافیایی:   برخی ازمعایب یک سیستم اطلاعات جغرافیایی عبارتند از :   - جدید بودن این فناوری که باعث عدم استفاده وسیع درتمام علوم ونیز مشکل بودن آن می شود.   - عدم اطلاع از قابلیتهایGIS و نحوه استفاده از آن.    سیستم تصویری(Map projection) اطلاعات مکانی موجود در یک سیستم اطلاعات جغرافیایی:
 
13- سیستم های تصویرنقشه  (Map projection):
موقعیت پدیده ها در روی نقشه های جغرافیایی، از طریق طول و عرض جغرافیایی آنها تعیین می شود. طول و عرض جغرافیایی یک پدیده از جهان، اختلاف زوایای بین آن نقطه تا نصف النهار مبدأ و خط استوا می باشد.
   ازتعاریف مختلف سیستم تصویری می توان به چند مورد استاندارد شده آن اشاره کرد :    سیستم تصویر نقشه ترتیب سیستماتیک نصف النهارات و مدارات است که سطح کروی و شبه کره را بر یک سطح مستوی نشان می دهد .   به عبارتی سیستم تصویری نقشه مبادرت به تصویر کردن سطح زمین یا قسمتی از آن می کند.
   مکان یک جسم سه بعدی بر روی سطح زمین با اصطلاحات ریاضی و بسته به روش ترسیم مورد نظر، به صورت مختصات جغرافیایی و مختصات صفحه ای، تعیین می شود. یک سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)، لازم است که همه داده های مکانی را به صورت مختصات جغرافیایی (طول و عرض جغرافیایی) ذخیره و استفاده نماید. در این سیستم در نهایت همه داده های مکانی روی کاغذ، فیلم یا صفحه نمایش همراه با مختصات صفحه ای پدیدار می شوند، بنابراین اغلب سامانه های اطلاعات جغرافیایی از روش ترسیم نقشه صفحه ای، برای ذخیره مختصات مکانی استفاده می کنند تا به این ترتیب از بروز تغییر شکل مکرر، از مختصات جغرافیایی به مختصات ترسیمی، در هنگام مشاهده داده ها جلوگیری شود.       سیستم های تصویری متنوع و گوناگونی تا کنون ارائه شده است. علت این است که اصولاً چیزی به نام سیستم تصویر کامل، وجود خارجی ندارد. از این همه سیستم های تصویری نقشه که به صدها نوع می رسند، تنها قریب بیست سیستم تصویر هستند که عملاً در رقومی سازی نقشه ها و یا کلاً در کارتوگرافی مورد استفاده قرار می گیرند، که به عنوان مثال می توان از سیستم تصویری Lambert ConformalConic برای نقشه های کشوری و یا ایالتی و یا سیستم تصویری UTM که جهان را به 60 زون تقسیم میکند، برای نقشه های ناحیه ای نام برد.
بطور کلی در سیستم مختصات جغرافیایی ، اندازه گیری ها بر اساس درجه، دقیقه و ثانیه می باشد. اما این واحدها در کل کره زمین برابر نیستند و بر اساس عرض جغرافیایی متغییر می باشند؛ بطوری که یک درجه طول جغرافیایی در خط استوا ، معادل 111 کیلومتر و در عرض 60 درجه معادل 55 کیلومتر می باشد؛ در نتیجه ، اندازه گیریها با واقعیت مطابقت ندارد. لذا برای تهیه نقشه مستوی از سطح کره زمین نیاز به سیستم تصویر می باشد. مثلا سیستن تصویر نقشه های ایران که شامل نقشه های 1:25000 ،1:50000 و 1:250000 می باشد بر اساس سیستم UTM  تهیه شده است.
[3]UTM یا سیستم تصویر مرکاتور معکوس بین المللی، برای کل جهان تعریف شده است. در این سیستم نصف النهارات مستقیم موازی با فاصله برابر و مدارات خطوط افقی و موازی در نظر گرفته شده است. کره زمین در محور  Xها به 60 قسمت 6 درجه ای تقسیم شده است که 30 زون در نیمکره غربی و 30 زون در نیمکره شرقی می باشد و شماره گذاری آن از نیمکره غربی شروع می شود. در این سیستم محور y ها به 20 قسمت 8 درجه ای از 80 درجه شمالی تا 80 درجه جنوبی تقسیم شده است که نامگذاری آنها بر اساس حروف الفبای انگلیسی بدون در نظر گرفتن دو حرف اول(A,B) دو حرف وسط(O,I) و دو حرف آخر(X,Z) ، انجام شده است. کشور ایران در 4 زون 38، 39، 40 و 41 قرار دارد که برای بدست آوردن زون یک منطقه در نیمکره شرقی از فرمول زیر استفاده می شود:
شماره زون در نیمکره شرقی= 30+60 / طول جغرافیایی[4]
   به طور کلی بهترین سیستم تصویر برای نمایش یک کشور با یک قاره سیستمی است که کمترین تغییر شکل را نمایش دهد. در نتیجه با مقایسه نمودارهای مشابه برای چندین سیستم تصویری، می توان یکی را انتخاب نمود که از بهترین کاربرد برخوردار است.
 
 
خصوصیات اساسی یک سیستم تصویر مناسب و استاندارد به شرح ذیل می باشد:
   - ماهیت خطوط تغییر شکل، صفر یا تعداد نقاط تغییر شکل ( انحراف ) صفر باشد.
   - نمای کلی سیستم تصو یر، برای تمام جهان یا برای یکی از نیم کره ها
 -  مقایسه سه سیستم تصویر ( لامبرت، مرکاتور و طول و عرض جغرافیایی)
      انتخاب یک سیستم تصویری مناسب با مقیاس نقشه مورد نظر،ارتباط مستقیم دارد. چرا که بعضی از سیستم های تصویری برای مقیاسهای بزرگ مناسب بوده و برخی دیگر برای مقیاسهای کوچکتر مناسب میباشند. بعنوان مثال برای مقیاس1:100000 یا مقیاس ناحیه ای، سیستم تصویری UTM مناسب ترین سیستم تصویری است.
   این سیستم تصویری برای کل ایران به صورت یکپارچه مناسب نمی باشد چرا که در محیطهای GISاین زونها به جای اینکه کنار هم قرار گیرند روی هم قرار می گیرند . در نتیجه نقشه ایران را نمی توان به صورت یکپارچه مشاهده کرد .
.   بهترین سیستم تصویری برای کل ایران سیستم تصویری Lambert ConformalConic می باشد که نقشه های عرضی را با کمترین خطا و انحراف طراحی می کند.

بر این اساس سیستم های تصویری مناسب با شکل کشورها طراحی شده است، که به عنوان مثال:  
 
امروزه به دلیل وجود ماهواره های مختصات زمینی و کاربرد GPS در تهیه مختصات نقاط ، از بیضوی محاسباتی WGS84 که برای کل جهان تعریف شده است استفاده می شود. نقشه های 1:25000 که توسط سازمان نقشه برداری تهیه شده است بر مبنای WGS84  است.[5]
 
14-   مختصات جغرافیایی:[6]
   مختصات جغرافیایی به صورت طول و عرض جغرافیایی بیان می شود. خط متصل کننده شمال به جنوب کره زمین که از روی نقاطی مانندP در شکل زیر می گذرد، نصف النهار نامیده می شود. عرض جغرافیایی نقطه P، توسط زاویه ? ، که مابین نقطهP و خط استوا در امتداد نصف النهار است، اندازه گیری می شود. طول جغرافیایی نیز توسط زاویه ? که بین نصف النهاری که نقطه P بر روی آن قرار دارد و نصف النهار مبدأ در صفحه استوا تشکیل می شود، تعیین می گردد.   طبق قوانین تجربی یک دوم عرض جغرافیایی، یک درجه (degree) می باشد و یک دوم طول جغرافیایی نیز متناسب با عرض جغرافیایی ازحد اکثر مقدار در خط استوا، تا صفر در قطب جنوب تغییرمی کند.
 
 1-14-  مختصات صفحه ای:
   مکان های واقع بر روی صفحه با استفاده از مختصات قطبی یا کارتزین (خطی) تعیین می شوند. با در نظر گرفتن یک مبدأ اختیاری و فرضی مانند شکل زیر، به وسیله فاصله r و زاویه ? (با در نظر گرفتن یک جهت ثابت که به طور معمول شمال است)، موقعیت و مکان نقطه P در مختصات قطبی مشخص می شود. همچنین با در نظر گرفتن همان مبدأ و دو محور مختصات مستقیم، یعنی y به سمت شمال (عمودی) و x به سمت شرق (افقی)، مختصات معلوم و متداول کارتزین برای نقطه P (فواصل x وy ) مشخص می گردد.
 
2-14-  تغییر شکل های هندسی:
   انتقال تصویرها از کره (سه بعدی) به صفحه (دو بعدی)، باعث ایجاد تغییر شکل هندسی یا تحریفات شکلی می شود.   دستگاه مناسب و مفید برای توصیف تحریفات شکلی، بیضوی اندیس تیسوت(Tissot indicatrix) است. از نظر ترسیمی این اندیس می تواند به صورت یک دایره کوچک بر روی کره که طی مراحل ترسیم به صورت بیضی در می آید (دچار تغییر شکل می شود)، نشان داده می شود. ترسیمات اشکال طبق خصوصیات هندسی تحریف شکلی که دارند، می توانند به انواع هم زاویه (equiangular) ، هم ناحیه (equalarea) و هم فاصله(equidistant) طبقه بندی شوند.
  3-14-  شکل زمین:
   برای تعریف سیستم تصویری (پروژکشن)، به زبان ریاضی یک مدل هندسی شناخته شده به عنوان شکل زمین، به منظور تهیه تصاویر،مورد استفاده قرار می گیرد. ساده ترین مدل های هندسی عبارت از مدل های صفحه ای و کروی می باشند.
   مدل صفحه ای برای مناطق کوچک، نظیر مناطقی که در عکس های هوایی عمودی (vertical)پدیدار می شوند، مناسب است.
   مدل شبکه ای کروی (spheroid) ، مدلی واقعی تراست که بر اثر چرخش بیضی به دور محور کوچکش به وجود می آید،این مدل در تهیه نقشه ها به روش سنتی و قدیمی، برای مناطق بزرگ (یک قاره یا بزرگ تر) کاربرد وسیعی دارد. مدل شبه کروی نیز برای تهیه نقشه های دقیق در مقیاس بزرگ استفاده می شود.
  4-14-  سیستم های قابل گسترش و توسعه:
   سیستم های تصویری(پروژکشن)، می توانند بسته به شکل سطح قابل گسترش(developable surface)، به انواع صفحه ای (آزیموتی)، مخروطی (conic) و استوانه ای (cylindrical) تقسیم بندی شوند. این سطوح می توانند به شکل مسطح، مخروطی شکل یا استوانه ای با تماس یا قطع کردن کره در یکی از شش حالت اصلی موجود در شکل زیر آشکار شوند.
   در حالت مماسی (tangent case) سطح گسترده در حالت استوانه ای در امتداد دایره بزرگ، در حالت مخروطی در امتداد دایره کوچک و در حالت صفحه ای در یک نقطه با کره در تماس است.
 

5-14                  - در حالت برشی (secant case) سطح گسترده همان طور که درشکل زیر دیده می شود ، کره را قطع می کند.   برای پروژکشن های صفحه ای در حالت مماسی، نقاط از سطح کره به صفحه منتقل می شوند.در پروژکشن های مخروطی نقاط از سطح کره به یک مخروط منتقل می شوند که هم مماس بر یک دایره کوچک است (یک مدار استاندارد) و هم دو دایره کوچک دیگر (دو مدار استاندارد) را قطع می کند. پروژکشن های استوانه ای با سطح گسترده ای سر و کار دارند که یک استوانه است. برای پروژکشن های معمولی مرکاتور محور استوانه ای از دو قطب می گذرد و استوانه با استوای کره تماس پیدا می کند.
 
[1] - مخدوم، مجید و جعفرزاده، هورفر و درویش صفت، علی اصغر و مخدوم، عبدالرضا. ارزیابی و برنامه ریزی محیط زیست با سامانه های اطلاعات جغرافیایی (GIS).دانشگاه تهران سال 1383.
1- http://www.ngdir.ir/
[3] -Universal Transverse Mercator  
[4] -قهرودی تالی، میژه، کاربرد Arc view  در ژئومورفولوؤی ، جهاد دانشگاهی دانشگاهتربیت معلم تهران، 1386، ص 16
[5] [5] -قهرودی تالی، میژه، کاربرد Arc view  در ژئومورفولوؤی ، جهاد دانشگاهی دانشگاهتربیت معلم تهران، 1386، ص 16
 

موضوعات مرتبط: سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS

 

اطلس و نقشه های جهان

موضوعات مرتبط: نقشه Map

نقشه جغرافیایی جهان با کیفیت بالا (PDF و عکس)

" />

نقشه جغرافیایی جهان با کیفیت بالا (PDF و عکس)

کل امتیازات: ۱۸۹ | میانگین: ۴٫۳

در اینجا شما شاهد چند نقشه بسیار عالی جهان با کیفیت بسیار بالا خواهید بود که هم به صورت عکس و هم به صورت PDF تهیه شده است. این نقشه ها از سراسر اینترنت گردآوری شده است و در اختیار شما قرار گرفته است.

بروزرسانی ۳۰ فروردین ۹۷: نقشه های جدید اضافه گردید.

 

آموزش: چنانچه فایل های PDF یا عکس نقشه ها بجای دانلود شدن، درون مرورگر نمایش داده می شوند، بر روی لینک موردنظر کلیک راست کرده و گزینه Save Link As یا Download Link را بزنید.

 

The Sixth World

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۱٫۱۴ مگابایت

 

World Countries Map

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۴۹۹ کیلوبایت

 

Political Map – January 2015

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۱٫۵۵ مگابایت

 

Map Outline

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۵۴۵ کیلوبایت

 

Political Map – Outline 1

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۱٫۹۳ مگابایت

 

 Political Map – Outline 2

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۶۷۹ کیلوبایت

 

Statistical Map

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۵ مگابایت

 

World Map Project Manual" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۳٫۴۳ مگابایت

 

اطلس کشورهای جهان – World Atlas 2010

" />

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۴۹ مگابایت

 

World Map Seasonal" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۳٫۱۸ مگابایت

 

 World Map – Continents – No Labels

" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۴٫۴ مگابایت

 

World Map – Realistic" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۷۳۳ کیلوبایت

 

World Map – Countries" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۲٫۵۵ مگابایت

 

World Map – Painted" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۹۹۲ کیلوبایت

 

Political Map NE1

" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۱۰٫۴۹ مگابایت

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۱۱٫۵۵ مگابایت

 

Political Map NE2

" />

 

 

دانلود عکس با کیفیت این نقشهحجم: ۱۰٫۷۸ مگابایت

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۱۲٫۸مگابایت

 

Political Map Pat

" />

 

 

دانلود فایل PDF این نقشهحجم: ۱۴٫۳۸مگابایت

 

Map of World Countries 1

" />

 

 

Map of World Countries 2

" />

 

 

Miller World

" />

 

 

World Map 1

" />

 

 

World Map 2

" />

 

 

 

دسته ها: علمی، مطالب

برچسب ها: Download، Earth، Free، Globe، High Resolution، Infinite Zoom، Map، PDF، Photo، Picture، Political Map، World، با زوم بینهایت، جغرافیایی، جهان،دانلود، کارتوگرافی، کره زمین، نقشه، نقشه برداری هوایی، نقشه سیاسی کشورهای جهان، نقشه کشورهای جهان

موضوعات مرتبط: نقشه Map

نقشه ایران و همسایگانش

موضوعات مرتبط: نقشه Map

 

این نقشه یکی از کاملترین نقشه هایی است که تا به حال از شهرها و روستا های ایران تهیه شده و در آن تمام مسیرها با دقت بسیار بالایی کشیده شده است. شما با داشتن این نقشه قادر خواهید بود تا تمام مسیرهایی را که به شهرها و روستاهای کشور منتهی می شوند را مشاهده کنید و از این طریق کوتاه ترین مسیر را برای رسیدن به مقصد مورد نظرتان انتخاب نمایید. این نقشه در قالب یک فایل عکس بوده که به دلیل داشتن کیفیت بسیار بالا شما میتوانید تا هر قدر که علاقه مندید بر روی نقاط مورد نظر خود زوم کنید. همچنین این نقشه را میتوان با استفاده از نرم افزارهای نمایش عکس در رایانه مشاهده نمود و در هنگام سفر هم میتوان با کپی فایل نقشه در گوشی موبایل در حین سفر از آن استفاده کرد. علاوه بر این میتوان آن را توسط چاپگر بر روی کاغذ هم چاپ نمود تا در ابعاد بزرگتر بتوان از آن استفاده کرد

موضوعات مرتبط: نقشه Map

ایران pdf

در: تصاویر با کیفیت, وکتور

نقشه استانهای ایران pdf

رایگان -نقشه استانهای ایران pdf

برچسب ها : pdfنقشه ایرانوکتور

موضوعات مرتبط: نقشه Map

نقشه راه های ایران

---

شما با دانلود لینکی که در زیر مشاهده می کنید نقشه تمام راه های ایران را با کیفیت بسیار خوب به همراه خواهید داشت . کافی است پس از دانلود نقشه آن را که به صورت یک عکس در لپ تاپ و یا موبایل خود ذخیره نمایید و با بزرگ نمایی نقشه یا همان تصویر جزییات تمام راه های ایران را در اخیتار داشته باشید.
نقشه راه های کشور  به شما کمک میکند در هر سفری مثل سفرهای نوروزی به تمام راه های شهری و روستایی کشور تسلط داشته باشید و از طریق کوتاه ترین مسافت و راه به مقصد مورد نظر خود برسید.

لینک دانلود نقشه

موضوعات مرتبط: نقشه Map

نقشه (زمین)

• به زبان‌های دیگر مطالعه کنید
• پی‌گیری این صفحه
• ویرایش

نقشه‌ای از ایران که توسط آبراهام ارتلیوس تهیه شده و در نخستین اطلس نوین در میان سال‌های ۱۵۷۰ تا ۱۶۲۴ چاپ شده‌است

نقشه، نگاره یا ره‌نامه عبارت از تصویر قائم تمام یا قسمتی از عوارض مصنوعی و طبیعی زمین به نسبتی کوچکتر بر روی صفحه تصویر است.معمولا حالت نمودار دار دارد

 

طبقه‌بندی نقشه‌ها

عمده این طبقه‌بندی بر دو محور اصلی قرار دارد. یکی طبقه‌بندی از نظر مقیاس و دیگری طبقه‌بندی از نظر محتوی.

طبقه‌بندی از نظر مقیاس

نقشه‌ها را برحسب مقیاس به پنج گروه تقسیم‌بندی کرده‌اند:[۱]

۱- پلان‌ها با مقیاس‌های یک صدم تا یک پانصدم

۲- نقشه‌های بزرگ مقیاس با مقیاس‌های یک هزارم تا یک پنج هزارم

۳- نقشه‌های متوسط مقیاس با مقیاس‌های یک ده هزارم تا یک پنجاه هزارم

۴- نقشه‌های کوچک مقیاس با مقیاس‌های یکصد هزارم تا یک پانصد هزارم

۵- نقشه‌های جغرافیایی با مقیاس یک میلیونیوم یا کوچکتر نقشه‌های کشوری

طبقه‌بندی نقشه از نظر محتوی

این طبقه‌بندی شامل نقشه‌های: مسطحاتی، توپوگرافی، ثبت املاکی، آماری، هواشناسی، شهرسازی، تاریخی، گیاهشناسی، زمین‌شناسی و ژئوفیزیکی است.[۱] عمده این طبقه‌بندی بر دو محور اصلی قرار دارد. یکی طبقه‌بندی از نظر مقیاس و دیگری طبقه‌بندی از نظر محتوی.

[ویرایش] طبقه‌بندی از نظر مقیاس نقشه‌ها را برحسب مقیاس به پنج گروه تقسیم‌بندی کرده‌اند:[۱]

1. پلان‌ها با مقیاس‌های یک صدم تا یک پانصدم
2. نقشه‌های بزرگ مقیاس با مقیاس‌های یک هزارم تا یک پنج هزارم
3. نقشه‌های متوسط مقیاس با مقیاس‌های یک ده هزارم تا یک پنجاه هزارم
4. نقشه‌های کوچک مقیاس با مقیاس‌های یکصد هزارم تا یک پانصد هزارم
5. نقشه‌های جغرافیایی با مقیاس یک میلیونیوم یا کوچکتر نقشه‌های کشوری

[ویرایش] طبقه‌بندی نقشه از نظر محتوایی طبقه‌بندی شامل نقشه‌های: مسطحاتی، توپوگرافی، ثبت املاکی، آماری، هواشناسی، شهرسازی، تاریخی، گیاهشناسی، زمین‌شناسی و ژئوفیزیکی است.[۲]

موضوعات مرتبط: نقشه Map

استانداردسازی در ژئوماتیک

کمیته فنی TC۲۱۱ مؤسسه جهانی استاندارد (ISO) فعالیت استانداردسازی در زمینه اطلاعات مکانی/ژئوماتیک را دنبال می‌نماید.

سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران[۱] را در سال ۱۳۸۳ تشکیل داده‌است. این کمیته وظیفه اعلام رای و نظرات ایران در خصوص استانداردهای بین‌المللی در زمینه اطلاعات مکانی را بر عهده دارد.

فعالیتهای این کمیته عبارتند از:

• مشارکت در تدوین و همچنین، اعلام رای و اظهار نظر در خصوص استانداردهای بین‌المللی مرتبط به فعالیت‌های کمیته ISO/TC۲۱۱
• اطلاع‌رسانی و تشویق مشارکت ملی در فعالیت‌های استانداردسازی بین‌المللی
• ارتقای سطح متخصصین کشور از طریق تعاملات بین‌المللی استانداردسازی

علاوه بر مؤسسه استاندار و تحقیقات صنعتی، معاونت امور فنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی نیز تدوین استانداردهای مورد نیاز فعالیت‌های عمرانی نقشه‌برداری و ژئوماتیک در کشور را در قالب مجموعه[۲] دنبال می‌نماید.

سازمان نقشه‌برداری کشور نیزاز ابتدای دهه ۷۰ در زمینه تهیه استاندارهای مورد نیاز در زمینه تهیه نقشه و تولید اطلاعات مکانی این سازمان و همچنین مشارکت با معاونت امور فنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی فعالیت می‌نماید

موضوعات مرتبط: ژئوماتیک

گستره ژئوماتیک

ژئوماتیک با گستره وسیعی از دانش‌های مهندسی در ارتباط است که هر کدام می‌تواند برای ارائه تصویری از جهان فیزیکی مورد استفاده قرار گیرد. این علوم زیر شاخه‌های از دانش و فناوری ژئوماتیک هستند:

• ژئودزی
• نقشه‌برداری
• نقشه‌نگاری (کارتوگرافی و تهیه اطلس‌های ملی)
• فتوگرامتری
• سنجش از دور
• کاداستر
• آب‌نگاری
• مکان‌یابی، ناوبری و سامانه تعیین موقعیت جهانی
• سامانه اطلاعات مکانی
• یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی
• جغرافیا

ژئوماتیک دانشی بین رشته‌ایست که کاربردهای بسیاری در علوم مختلف زمین از جمله رشته‌های زیر دارد:

• جغرافیا
• زمین‌شناسی
• اقیانوس شناسی
• محیط زیست
• عمران
• حمل و نقل
• معدن
• کشاورزی
• منابع طبیعی

کاربردهای گسترده‌ای تا کنون از داده‌های مکانی حاصل از ژئوماتیک در زمینه‌های زیر ارائه شده‌است:

• مدیریت و برنامه‌ریزی کلان
• مدیریت منابع زمینی
• آمایش سرزمین و توسعه پایدار
• مدیریت حوادث طبیعی
• برنامه‌ریزی شهری و روستایی
• کشاورزی و جنگل‌داری
• عمران و آبادانی
• مقابله و پیشگیری از سوانح، بلایا و حوادث طبیعی
• امور دفاعی و نظامی

موضوعات مرتبط: ژئوماتیک

مهندسی ژئوماتیک (به انگلیسی: Geomatics engineering) مجموعه‌ایست از تخصص‌های مرتبط با جمع‌آوری، نگهداری، پردازش، بازیابی و توزیع داده‌های جغرافیایی یا زمین مرجع. این دانش دستآورد پیشرفتهای دانش انفورماتیک در مهندسی نقشه‌برداری و علوم زمیناست. واژه ژئوماتیک یک واژه ترکیبی از ژئو به معنای زمین و ماتیک که پسوند واژه انفورماتیک است، می‌باشد. در تعریفی دیگر ماتیک به معنای ریاضیات ذکر شده‌است و با کلمه ژئواینفورماتیک مترادف در نظر گرفته شده‌است. بطور کلی ژئوماتیک مجموعه‌ای است از دانش، مهارت و تخصص‌های مرتبط با جمع‌آوری، نگهداری، پردازش، بازیابی و توزیع داده‌های مکانی و مکان‌مرجع. این علم دستاورد دانش انفورماتیک در مهندسی نقشه‌برداری و علوم مدیریت زمین می‌باشد.

موضوعات مرتبط: ژئوماتیک

شورای مرکزی

به منظور هماهنگی در امور سازمان‌های استان هیئت عمومی سازمان نظام مهندسی ساختمان از کلیه اعضای اصلی هیئت مدیره سازمان‌های استان در سطح کشور تشکیل می‌شود. شورای مرکزی متشکل از ۲۵ نفر عضو اصلی و ۷ نفر عضو علی‌البدل از بین دو برابر اعضای سازمان هییت مدیره که توسط هیئت عمومی، انتخاب و به وزیر راه و شهرسازی معرفی می‌شوند و توسط وزیر راه و شهرسازی برای مدت ۳ سال انتخاب می‌شوند.

شورای مرکزی برای تعیین رئیس شورا سه نفر را به وزیر راه و شهرسازی پیشنهاد می‌کند و وزیر یاد شده یک نفر را به عنوان رئیس سازمان، جهت صدور حکم به رئیس جمهورمعرفی می‌نماید. [1]

موضوعات مرتبط: نظام مهندسی

واحدهای استانی

سازمان نظام مهندسی ساختمان دارای واحدهای استانی است و از نظر حقوقی هر سازمان استانی دارای شخصیت مستقل است. ارکان سازمان عبارت است از سازمان استان‌ها، هیئت عمومی سازمان، شورای مرکزی، رئیس سازمان و شورای انتظامی.

شرایط تشکیل سازمان نظام مهندسی

برای تشکیل سازمان ن وجود حداقل ۵۰ نفر داوطلب عضویت از بین مهندسان حوزه آن استان که دارای مدرک کارشناسی در رشته‌های شامل مهندسی معماری، مهندسی عمران، مهندسی تأسیسات مکانیکی، مهندسی تأسیسات برقی، مهندسی شهرسازی، مهندسی نقشه‌برداری، مهندسی ترافیک باشند، ضروری است.

فعالیت‌های واحدهای استانی

هر سازمان استان دارای مجمع عمومی. هیئت مدیره، شورای انتظامی و بازرسان است. مهمترین فعالیت و اختیارات هیئت مدیره که در واقع وظایف سازمان محسوب می‌شود، به شرح زیر است:

1. برنامه‌ریزی در جهت تقویت و توسعه فرهنگ و ارزش‌های اسلامی در معماری و شهرسازی.
2. برنامه‌ریزی به منظور رشد و اعتلای حرفه‌های مهندسی ساختمان و مشاغل مربوط به آن.
3. ارتقای دانش فنی و کیفیت کار شاغلان در بخش‌های ساختمان و شهرسازی از طریق ایجاد پایگاه‌های علمی و فنی، آموزش و انتشارات
4. همکاری با مراجع مسوول در امر کنترل ساختمان از قبیل اجرای دقیق و صحیح مقررات ملی ساختمان و ضوابط طرح‌های جامع و تفصیلی و هادی در شهرها توسط اعضای سازمان حسب در خواست
5. نظارت بر حسن انجام خدمات مهندسی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی در طرح‌ها و فعالیت‌هایغیردولتی در حوزه استان
6. تعقیب متخلفان از طریق مراجع قانونی ذی‌صلاح.
7. مشارکت در امر ارزشیابی و تعیین صلاحیت و ظرفیت اشتغال به کار شاغلان در امور فنی مربوط به فعالیت‌های حوزه‌های مشمول این قانون.
8. دفاع از حقوق اجتماعی و حیثیت حرفه‌ای اعضا و تشویق و حمایت از فعالیت‌های با ارزش و برگزاری مسابقات حرفه‌ای و تخصصی و معرفی طرح‌های ارزشمند.
9. تنظیم روابط بین صاحبان حرفه‌های مهندسی ساختمان و کارفرمایان و کمک به مراجع مسوول در بخش ساختمان و شهرسازی در زمینه ارجاع مناسب کارها به صاحبان صلاحیت و جلوگیری از مداخله اشخاص فاقد صلاحیت در امور فنی.
10. کمک به ترویج اصول صحیح مهندسی و معماری و همکاری با وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری‌ها در زمینه کنترل ساختمان و اجرای طرح‌های یاد شده با استفاده از خدمات اعضای سازمان استان.
11. کمک به ارتقای کیفیت طرحهای ساختمانی، عمرانی و شهرسازی در محدوده استان و ارائه گزارش بر حسب در خواست شرکت در کمیسیون‌ها و شوراهایتصمیم‌گیری در مورد این گونه طرح‌ها همکاری با وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری‌ها در زمینه کنترل ساختمان و اجرای طرح‌های یاد شده با استفاده از خدمات اعضای سازمان استان.
12. ارائه خدمات کارشناسی فنی به مراجع قضایی و قبول داوری در اختلافاتی که دارای ماهیت فنی است.
13. همکاری با مراجع استان در هنگام بروز سوانح وبلایای طبیعی.
14. تأیید ترازنامه سازمان و ارائه آن به مجمع عمومی.
15. معرفی نماینده هیئت مدیره سازمان استان جهت عضویت در کمیسیون‌های حل اختلاف مالیاتی در رسیدگی و تشخیص مالیات فنی و مهندسی اعضای سازمان.
16. تهیه و تنظیم مبانی قیمت گذاری خدمات مهندسی در استان و پیشنهاد به وزارت مسکن و شهرسازی.
17. سایر مواردی که در آیین‌نامه اجرایی قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان تعیین شده‌است.
18. هر سازمان استانی دارای یک شورای انتظامی متشکل از یک نفر حقوقدان به معرفی رئیس دادگستری استان و دو تا چهار نفر مهندس خوشنام که به معرفی هیئت مدیرهٔ با حکم شورای مرکزی سازمان نظام مهندسی ساختمان برای مدت ۳ سال منصوب می‌شوند، خواهد بود.[۴]

موضوعات مرتبط: کشاورزی و منابع طبیعی

تاریخچه

سازمان‌های مهندسی در برابر کانون های مهندسی

اولین تشکل‌ های مهندسی در ایران، کانون های مهندسین استان ها بودند که توسط مهندس مهدی بازرگان و همقطارانش بنیانگذاری شد [۲] و تا کنون نیز در بسیاری از شهرهای بزرگ ایران دایرند و بیشتر به امور صنفی می‌پردازند. با پسروی حزبنهضت آزادی ایران، تلاش‌هایی برای تضعیف کانون‌ها و واگذاری اختیارات و امکانات این کانون‌ها به سازمان‌های نظام مهندسی گسترده تر شده‌است.

تاسیس سازمان مرکزی مهندسی

در قانون نظام معماری و ساختمانی مصوب سال ۱۳۵۲ و اصلاح‌شدهٔ سال ۱۳۵۶ تأسیس دو سازمان نظام مهندسان معمار و شهرسازی و سازمان نظام مهندسان ساختمان و تأسیسات پیش‌بینی‌شده بود.

در سال ۱۳۷۱ قانون آزمایشی نظام مهندسی ساختمان تصویب شد که به جای دو سازمان ذکر شده در قانون ۱۳۵۶ یک سازمان واحد با عنوان سازمان نظام مهندسی ساختمانتأسیس گردد و در سال ۱۳۷۴ قانون از مرحلهٔ آزمایشی خارج شد و قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمانتصویب گردید که در آن هم تأکید بر ایجاد سازمان نظام مهندسی ساختمان شده‌بود و در ماده ۳ آن هدف از تأسیس سازمان را چنین بیان کرده‌است:[۳]

برای تأمین مشارکت هر چه وسیعتر مهندسان در انتظام امور حرفه‌ای خود و تحقق اهداف این قانون در سطح کشور سازمان نظام مهندسی ساختمان… تشکیل می‌شود.

در حال حاضر کلیه ارکان سازمان نظام مهندسی ساختمان در سطح استان‌ها و در سطح کشور شکل گرفته‌است و با حدود پانصدهزار نفر عضو، فعالیت خود را به انجام می‌رساند.

موضوعات مرتبط: نظام مهندسی

 

سازمان نظام مهندسی ساختمان سازمانی غیردولتی است که در جهت تحقق قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمانمصوب سال ۱۳۷۴ به صورت رسمی تأسیس گردید.

سازمان نظام مهندسی ساختمان
اطلاعات کلی سازمان غیردولتی
بنیادگذاری	در سال ۱۳۷۴ توسط وزارت مسکن و شهرسازی
عالی‌ترین مقام سازمان غیردولتی	فرج‌الله رجبی
وبگاه
http://www.irceo.net

سازمان نظام مهندسی برای مرتفع کردن موارد خواسته شده در قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان سال ۱۳۷۴ تأسیس شد تا اهداف کلی زیر را برآورده کند:[۱]

1. مهندس فنی و متخصص ساختمان در راس هرم سازندگی قرا گیرند و صاحبان مهارت‌های فنی در سطوح میانی و کارگران فنی بدنه هرم فنی ساخت و ساز ساختمان‌سازی در ایران را تشکیل دهند.
2. ایجاد یک جامعهٔ حرفه‌ای مولد ثروت، رفاه، دانش و هنر برای اعضای آن
3. مراقبت از ایمنی، بهداشت و آسایش محیط‌های مسکونی و مدیرت خردمندانه توسعهٔ سالم فضاهای زیستی به کمک مهندسان طراح و نظارت کلی سازمان نظام مهندسی ساختمان
4. ارتقای توان سازندگی و نوآوری در صنعت ساختمان در سطح ملی و منطقه‌ای و ایجاد بستری برای رقابت‌های بین‌المللی

موضوعات مرتبط: نظام مهندسی

فرایند تولید

• خاک ورزی: عمل شخم خاک را برای آماده‌سازی کاشت یا برای اختلاط مواد مغذی یا برای کنترل آفات انجام می‌دهند.

بهره‌وری توسط با افزودن کود شیمیایی و کنترل علف‌های هرز افزایش می‌یابد و خاک را بیشتر مستعد فرسایش، تجزیه مواد آلی آزاد، دی‌اکسید کربن و کاهش فراوانی و تنوع موجودات زنده می‌کند.[۱۱][۱۲]

• دفع آفات: شامل مدیریت علف‌های هرز، حشرات و بیماری می‌شود.

برای این کار از روش‌های شیمیایی (حشره کش)، بیولوژیکی (کنترل بیولوژیکی)، مکانیکی (کشت)، و روش‌های فرهنگی استفاده می‌شود. روش‌های فرهنگی شامل تناوب کشت، وجین، پوشش محصولات زراعی، به زراعی، کمپوست، پیشگیری و مقاومت می‌باشد. روش‌های غیر شیمیایی و پیشگیری بهتر است به این دلیل که باعث کاهش محصول نمی‌گردد و روش‌های پیشگیرانه‌است و روش شیمیایی تنها زمانی توصیه می‌شود که راه دیگری باقی نمانده باشد.[۱۳]

• مدیریت: شامل هر دو منبع ورودی‌های مواد مغذی هم برای تولید محصولات زراعی و هم دام است، و همچنین شامل روش استفاده از کود تولید شده توسط دام است.

ورودی‌ها می‌تواند شامل، عناصر شیمیایی، کودهای آلی،کود سبز، کمپوست و مواد معدنی باشد.[۱۴] همچنین تناوب یا دوره آیش را باید در مدیریت در نظر گرفت.[۱۵][۱۶]

• مدیریت آب: در دنیا این که آب باران کافی است یا نیاز به منابع دیگری هم هست بسته به منطقه متفاوت می‌باشد.[۱۵]

موضوعات مرتبط: کشاورزی و منابع طبیعی

سیستم‌های تولید دام

حیواناتی مانند قاطر، لاما، اسب، شتر، گاو، گوسفند و خوکو سگ را برای استفاده از گوشتشان یا محصولات دامی (مانند شیر، پشم و …) پرورش می‌دهند. یک نوع پرورش، پرورش دادن دام در مراتع می‌باشد و آن در صورتی است که نتوان از آن زمین استفاده دیگری نمود که در این صورت دام را در مراتع رها می‌کنند تا از علوفه موجود در مراتعتغذیه نماید در عوض کود دامی حاصله می‌تواند برای مرتع مفید می‌باشد.[۹] تقریباً ۶۸٪ از مراتع دائمی مورد استفاده دام هستند.[۱۰]

موضوعات مرتبط: کشاورزی و منابع طبیعی

کشاورزی گذرا (نوبتی)

در بعضی از مناطق کره زمین، بعضی از قبایل درختان جنگل‌ها را می‌سوزانند یا قطع می‌کنند و فضایی را که قبلاً جنگل بوده‌است، به زمین‌های کشاورزی تبدیل کرده و در آن کشاورزی می‌کنند. البته این نوع کشاورزی چندان دوام نداشته و خیلی زود به دلیل رویش سریع درختان و گیاهان هرز دیگر و کم قوت بودن زمین، دست از کشاورزی می‌کشند و آن مکان را ترک می‌کنند و به محل دیگری می‌روند و در آن مکان هم همین کار را تکرار می‌کنند و این نوع کشاورزی کم‌کم باعث تخریب زیست‌بوم‌های جنگلی می‌شود. به این نوع کشاورزی در اصطلاح کشاورزی گذرا یا نوبتی گویند.

موضوعات مرتبط: کشاورزی و منابع طبیعی

تاریخچه کشاورزی

از آنجا که قدمت کشاورزی به ۱۰٬۰۰۰[۵] سال پیش بازمی‌گردد دارای گستره وسیعی در سراسر جهان می‌باشد.

توسعه کشاورزی باعث افزایش جمعیت بشر به نسبت جمعیت در شرایط شکارچی-گردآورنده گردید.[۶] کشاورزی به طور مستقل در بخش‌هایی از کره‌ی زمین آغاز گردید و شامل دامنه متنوعی از گیاهان بود. دست‌کم ۱۱ منطقه جدا در دنیای قدیم و دنیای جدید به عنوان مرکز تنوع یا مرکز مبدأ شناخته‌شده‌اند.[۷] دانه‌های وحشی از حدود ۱۰۵٬۰۰۰ سال پیش جمع‌آوری و به عنوان خوراک مصرف گردیدند.[۸]

موضوعات مرتبط: کشاورزی و منابع طبیعی

 

یک مزرعه کشاورزی در چین

کشاورزی فرایند تولید مواد غذایی، علوفه، الیاف و دیگر محصولات مورد نیاز انسان از راه کاشت گیاهان معین و پرورش حیوانات اهلی(چهارپایان) است.[۱] کشاورزی مرحله مهمی از تاریخ بشر است که منجر به ظهور تمدن شد. مطالعهٔ کشاورزی به نام علم کشاورزی شناخته می‌شود.

کشاورزی شامل طیف وسیعی از تخصص‌ها و فنون، از جمله راه‌هایی برای گسترش زمین‌های مناسب برای زراعت گیاه، حفر کانال‌ها و فرم‌های مختلف آبیاری می‌باشد.

در دنیای امروز با نگرانی‌های موجود و کمبود منابع، نیاز است تا کشاورزی را به سوی کشاورزی پایدار (مثلاً کشاورزی زیستی) یا کشاورزی فشرده (مثلاً صنعتی) پیش ببریم تا بتوانیم نیازها را در آینده برطرف نماییم.

زراعت مدرن، اصلاح نباتات، سموم، دفع آفات و کود و پیشرفت‌های تکنولوژیک به شدت باعث افزایش بازده محصول می‌شوند ولی باید در نظر داشت که این محاسن در کنار عیوبی چون آسیب گسترده زیست‌محیطی و اثرات منفی سلامت انسان حاصل می‌شوند.[۲]

شیوه‌های مدرن در دامپروی نیز به همین گونه‌است یعنی با افزایش تولید گوشت ما مشکلاتی چون ستم به حیوانات و تبعات بهداشتی ناشی از آنتی بیوتیک ها، هورمون رشد، و سایر مواد شیمیایی که معمولاً در تولید گوشت‌های صنعتی استفاده می‌شود را داریم.[۳]

محصولات کشاورزی را می‌توان به صورت عمده به غذاها، الیاف، سوخت، مواد اولیه، دارو و زینت آلات تقسیم نمود.

غذاها عبارتند از غلات، سبزیجات، میوه ها، و گوشت.الیاف عبارتند از پنبه، پشم، کنف، ابریشم و کتان. مواد خام مانند چوب.

مخدرها عبارتند از تنباکو، الکل، تریاک، کوکائین. از دیگر مواد مفید توسط گیاهان، از رزین می‌توان نام برد. سوخت‌های زیستی شامل متان از زیست توده‌ها، اتانول وبیودیزل.

در سال ۲۰۰۷، حدود یک سوم از کارگران جهان در بخش کشاورزی شاغل بودند. اگرچه در سال ۲۰۰۳ تعداد کمتری در بخش کشاورزی مشغول بودند اما به دلیل آگاهی کشاورزی در سال ۲۰۰۸ این آمار به سرعت افزایش یافته.

همچنین در بخش‌های دیگر کشاورزی مانند اقتصاد کشاورزی هم تعداد قابل ملاحظه‌ای مشغول به کاراند.[۴]

با این که بیش از یک سوم جمعیت جهان در این بخش مشغول می‌باشند، ولی این بخش تنها ۵٪ از سود خالصجهانی را به خود اختصاص داده‌است.

موضوعات مرتبط: کشاورزی و منابع طبیعی

گردشگری پایدار

سازمان جهانی جهانگردی گردشگری پایدار را این‌گونه تعریف می‌کند «گردشگری ای پایدار است که هم‌زمان با حفظ و افزایش فرصتها برای آینده نیازهای مناطق میزبان و گردشگران حاضر در آن منطقه را فراهم کند. در واقع مدیریت منابع و توسعه گردشگری باید بصورتی انجام گیرد که در کنار تأمین نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیباشناختی تمامیت فرهنگی، فرایندهای ضروری زیست‌محیطی، تنوع زیستی و سیستم‌های بقا حفظ گردند.» با توجه به این بیانیه و تعریف، اصول و مبانی زیر برای توسعه گردشگری مطرح می‌گردد:

• طبیعت، تاریخ، فرهنگ و منابع دیگر جهت استفاده دائم در آینده برای گردشگری حفظ شده‌اند که منافعی را نیز برای جامعه امروز به همراه دارند.
• توسعه گردشگری، برنامه‌ریزی و مدیریت شود تا مشکلات فرهنگی، اجتماعی یا زیست‌محیطی جدی در منطقه ایجاد نکند.
• در صورت نیاز، کیفیت کلی زیست‌محیطی منطقه گردشگری حفظ و وضع آن بهبود یابد.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

بحث‌هایی در مورد گردشگری

سازمان گردشگری جهانی (UNWTO) پیش‌بینی می‌کند که گردشگری بین‌المللی با نرخ رشد ۴٪ به کار خود ادامه دهد[۱] و اروپا تا سال ۲۰۲۰ همچنان جزء پرجاذبه‌ترین مناطق گردشگری جهان خواهد ماند ولی سهم این قاره از ۶۰ درصد در سال ۱۹۹۵ به ۴۶ درصد کاهش خواهد یافت. این در حالی است که روند مسافرت‌های دور اندکی بیشتر از مسافرت‌های داخلی خواهد بود و از ۱۸ درصد در سال ۱۹۹۵ به ۲۴ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش خواهد یافت. از زمانی که تجارت الکترونیکی در اینترنت رونق گرفته، محصولات گردشگری از جمله پرمعامله‌ترین اقلام مورد تجارت بوده‌اند. این محصولات یا سرویس‌ها با نرخ مناسب در شبکه عرضه می‌شوند. عرضه‌کنندگان خدمات گردشگری (سفرها، هتل‌ها، خطوط هواپیمایی و غیره) فروش اینترنتی را در دستور کار خود قرار داده‌اند و بدین ترتیب تا حد زیادی دست واسطه‌ها کوتاه شده‌است. انتظار می‌رود در زمینهٔ سفرهای فضایی طی ربع اول قرن بیست و یکم پیشرفت چشمگیری حاصل شود اگر چه در مقایسه با مراکز سنتی، آمار گردشگران این بخش قابل توجه نخواهد بود مگر این که تکنولوژی‌هایی چون سیستم‌های حمل به فضا پیشرفت کنند و ارزان تمام شوند. پیشرفت‌های تکنولوژیکی می‌تواند هتل‌های فضایی را ممکن نمایند و مثلاً هواپیماهای خورشیدی یا فضاپیماهای بزرگ را عرضه کنند. هتل‌های زیر آبی مثل هیدروپلیس هم که انتظار می‌رود در سال ۲۰۰۶ در دبی ساخته شود به این مجموعه اضافه خواهند شد. در اقیانوس نیز گردشگران مورد استقبال کشتی‌های گشتی بسیار بزرگ و بی‌نظیر و شاید هم شهرهای شناور قرار خواهند گرفت. برخی آینده‌گراها انتظار دارند هتل‌های سیار و پایه‌داری ساخته شوند که بتوانند به‌طور موقت در هر جای کرهٔ زمین نصب شوند و هر جا که ساخت هتل‌ها از نظر سیاسی اقتصادی یا بنا به ملاحظات زیست‌محیطی قابل قبول نباشد از آن‌ها استفاده کنند.[۱]

انگیزه سفر

---

امروزه در بازارهای بزرگ و سنتی گردشگر فرست، مردم تمایل دارند به جای "گردشگر" خود را "مسافر" بپندارند. آن‌ها در تجارب تعطیلاتی خود به دنبال فرصتی برای غوطه ور شدن در یک فرهنگ، درک محیط انسانی و فیزیکی مقصد و نیز کامیابی خود از تعطیلاتشان هستند.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

طی چند دهه اخیر شاهد رشد چشمگیر صنعت گردشگری، به‌ویژه در اروپا، بوده‌ایم و سفرهای بین‌المللی برای تعطیلات کوتاه بسیار مرسوم شده‌است. گردشگران از درآمد بیشتر و اوقات فراغت بیشتری برخوردار شده‌اند. همچنین از سطح تحصیلات و ذائقه‌های متنوع بیشتری هم بهره می‌گیرند؛ لذا امروزه بیش از هر زمان دیگری در پی کیفیت برتر هستند و در نتیجه:

• بازار گردشگری گروهی برای استفاده از آفتاب دریا و شن به شدت تفکیک شده‌است. مردم به صورت‌های کاملاً اختصاصی این جذابیت‌ها گرایش نشان می‌دهند مثلاً «کلوپ ۳۰–۱۸» از هتل‌های آرامتر و مجلل‌تری برخوردار است و افراد بیشتری را جذب می‌کند.
• مردم از مکان‌های تفریحی اروپایی و بریتانیایی گرفته تا هتل‌های روستایی را برای اقامت‌های تفریحی کوتاه خود انتخاب می‌کردند.
• مردم برای بازدید از مراکز خاصی که جاذبه و فعالیت‌های خاصی را انجام می‌دهند استقبال می‌کنند.
• پیشرفت‌های زیرساختارهای تکنولوژی و ترابری (به‌ویژه پس از اختراع جمبوجت) انواع سفرهای ایام تعطیلات را مطرح کرده‌اند.
• بازار سفرهای گشت و گذاری در ایام تعطیل رونق گرفته‌است.
• مسافرت‌های طولانی مدت به مقاصد دوردست مثل تایلند یا کنیا مرسوم شده‌اند.
• پدیده پروازهای ارزان قیمت به کمک نسل جدید فرودگاه‌های کوچک محلی بوجود آمده‌است.

همچنین تغییراتی در سبک زندگی ایجاد شده که تعاریف فعلی توریسم را زیر سؤال برده‌اند. برخی مردم (به‌ویژه افرادی بالای سن ۴۵ سالگی و بازنشستگان) به سراغ توریسم رفته و بعضاً تمام سال را با این تورها می‌گذرانند. هفته‌ای چند بار در خارج از منزل غذا می‌خورند به تئاتر می‌روند، به گشت و گذارهای روزانه می‌پردازند و در سال نیز چند بار مسافرت می‌کنند. بخش اعظم این تغییرات به تنوع خرید منجر شده‌اند. امروزه خرید انواع محصولات گردشگری از طریق اینترنت صورت می‌گیرد. برخی از سایت‌های اینترنتی تخفیف‌های زیادی را برای این محصولات در نظر گرفته‌اند که با هدف جلب مشتری صورت می‌گیرد. البته گاهی در این صنعت اختلالاتی هم بروز می‌کند مثل واقعه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و تهدیدات تروریستی علیه مراکز گردشگری مثل شهرهای اروپایی و بالی. برخی مراکز گردشگری مثل کاستا دل سول، بالیرس و کانکن به دلیل تغییر سلیقه مردم شهرت خود را از دست داده‌اند. چرا که با سایر مراکز تفاوت‌های زیادی دارند. ساخت و ساز و تخریب طبیعت نیز اغلب می‌تواند جلوه‌های زیبایی مناطق مذکور را تغییر داده و کاهش گردشگر را سبب شود. این وضعیت در کاستا براوا در اسپانیا طی دو دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ کاملاً مشهود بوده‌است.

امروزه تنها ۱۱٪ منطقه و فضای سبز آن دست نخورده باقی‌مانده‌است که این امر باعث ایجاد بحران در جذب گردشگر در این منطقه شده‌است. توریسم پایدار با وقوف مردم نسبت به اثرات چشمگیر این صنعت بر جوامع شهرت بیشتری پیدا می‌کند. توریسم در حال حاضر در کشورهای در حال توسعه روبه رشد نهاده و به‌ویژه در فعالیت‌های اقتصادی آن‌ها اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و از عناصر اصلی درآمد ناخالص ملی محسوب می‌شود. در سالیان اخیر تعطیلات دوم یا همان تعطیلات رسمی در میان قشرها مردم از جمله درآمدزایی بیشتر بسیار مورد توجه قرار گرفته‌است. ترکیبات خاص در بسته‌های (پکیج‌های) گردشگری و مراکز عرضه این خدمات مثل مراکز اسکی که در پایان هفته مورد توجه قرار می‌گیرند یا در ایام تعطیل پایان هفته به پارک ملی یا شهری زیبا می‌روند به این درآمدزایی کمک کرده‌است. در۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ در اثر واقعه سونامی که به علت زمین لرزه شدید اقیانوس هند درگرفت و مرز کشورهای آسیایی این اقیانوس و مالدیورا درنوردید هزاران تن ناپدید شدند و بسیاری از گردشگران جان باختند. این واقعه و عملیات پاکسازی این مناطق سبب شد تا در صنعت توریسم در منطقه به شدت آسیب ببیند.[۱]اخیرا بعضی از شرکت‌های ایرانی اقدام به ارائه خدمات راهنمایی و پرداخت تورهای گردشی و مکان های تفریحی خارجی را در ایران انجام می دهند.[۷]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

گونه‌شناسی گردشگری

گردشگری به گونه‌های مختلفی انجام می‌شود.

گردشگری تاریخی

به نوعی از گردشگری برای بازدید از مناطق باستانی مانند موزه‌ها و سایت موزه اطلاق می‌شود.

این‌گونه از گردشگری که گردشگری میراث نیز نامیده می‌شود و به بازدید از موزه‌ها، مکان‌ها و ابنیه تاریخی می‌پردازد، امروزه بخش عمدهای از گردشگری را به خود اختصاص داده است. ایران به دلیل دارا بودن هزاران ابنیه باارزش تاریخی (یک‌میلیون و دویست) در این زمینه می‌تواند بسیار موفق باشد. گردشگری تاریخی_فرهنگی نوعی از گردشگری است که برای شناخت تمدن، فرهنگ، آداب‌ورسوم و سنت‌های یک گروه، جامعه، شهر یا یک کشور از طریق بازدید بناهای باستانی و معماری دوره‌های مختلف تاریخی، موزه‌ها و شرکت در جشنواره‌های هنری انجام می‌شود (یغفوری و همکاران، 1392). گردشگری فرهنگی خواهان آشنایی بافرهنگ مناطق مختلف و کاوش در چشم‌اندازهای فرهنگی جوامع انسانی و درک آن‌هاست. امروزه، آثار باستانی و تاریخی جاذبه‌های فرهنگی از عوامل مهم در جذب گردشگری است. چراکه آثار باستانی و کهن هر جامعه‌ای معرف فرهنگ خاص همان کشور و دارای ویژگی‌ها و ارزش‌های درخور توجه همان مملکت و مرزوبوم است. این آثار دارای ارزش‌های معنوی بسیار زیاد برای آن قوم و جاذبه‌ای برای دیگران است و در نتیجه باعث جلب و جذب دیگران برای بازدید و شناخت آن جاذبه‌ها و آثار می‌شود (ساعی و همکاران، 1389). این نوع جهانگردی برای آشنایی با میراث‌های هنری، فرهنگی، آداب‌ورسوم و بناهای تاریخی با اهداف گوناگون ازجمله آموزشی و پژوهشی صورت می‌گیرد، اطلاق می‌گردد (شمس، امینی، 1388). با توجه به این تعاریف بافت‌های تاریخی بستری مناسب جهت برآورده شدن بسیاری از اهداف گردشگری با تأکید بر گردشگری تاریخی_فرهنگی می‌باشند. آشنایی با کالبد، معنا و فعالیت‌های درون بافت‌های تاریخی به‌عنوان کلیتی جامع بوده که هم‌زمان آشنایی با میراث‌های فرهنگی، هنری و تاریخی را میسر می‌سازد. گردشگری فرهنگی نیز، بخش مهمی از تقاضای جهانی گردشگری را تشکیل می‌دهد. طبق آمار سازمان جهانی گردشگری ۳۷ درصد گردشگری بین‌المللی باانگیزه فرهنگی انجام می‌شود و این تقاضا در حال افزایش است. گردشگری فرهنگی یک تجربه‌آموزشی و تفریحی است که هنر را با میراث اجتماعی، طبیعی و تاریخی در هم می‌آمیزد و مردم را دربارهٔ جنبه‌های اجرایی، هنری، معماری و تاریخی یک مکان خاص آموزش می‌دهد. بازدیدکننده‌ها به‌وسیله مردم از ظواهر جامعه میزبان به‌صورت کامل به هیجان درمی‌آیند، این هیجان به‌وسیله آثار هنری تاریخی، علمی، سبک زندگی یا میراثی است که از طرف جامعه میزبان، منطقه، گروه یا مؤسسات مطرح می‌شود (افخمی، 1386). ازنظر فنی گردشگری فرهنگی شامل حرکت انسان برای دیدن جاذبه-های فرهنگی خاص همچون مکان‌های میراث‌های فرهنگی، نشانه‌های زیباشناختی و فرهنگی، هنرها و نمایش‌ها که در خارج از مکان معمولی سکونت قرار دارد می‌شود (پاپلی یزدی، سقایی، 1385).

گردشگری مجازی

گردشگری مجازی (e-tourism) مقوله جالبی است که حداکثر دو دهه از پدید آمدن آن نمی‌گذرد. گردشگری مجازی، حضور در سرزمین دیجیتالی وب و مشاهده داده‌های صوتی، متنی و تصویری از دنیای فیزیکی پیرامون ما است. دور دنیا با یک کلیک، آرزویی بود که امروزه از مرحله واقعیت به حقیقتی غیرقابل انکار مبدل شده‌است. بااستفاده از تور مجازی کاخ موزه‌ها، اماکن باستانی جهان می‌توان به دنیایی اطلاعات متنی و تصویری از نمادهای تاریخ باستان دست یافت. یکی دیگر از مسائلی جهانگردی، راه‌اندازی تورهای مجازی است. این قبیل تورها به کمک تصاویر ویدئویی و عکس‌های سه‌بعدی چشم‌اندازهای زیبایی را از محل سفر نشان می‌دهند تا تمایل افراد برای انجام این مسافرت افزایش یابد که در مطلب معرفی تور مجازی به صورت کامل به آن پرداختیم. مجریان تورهای مجازی معمولاً عکس‌های روی اینترنت را بسیار باکیفیت و با تمام جزییات آن مکان به نمایش می‌گذارند. برای تهیه این قبیل تصاویر عکاس مجبور است که چند عکس را از قسمت‌های مختلف فضای مورد نظر تهیه کرده و آن‌ها را به صورت ماهرانه‌ای در کنار یکدیگر قرار دهد که برای کسب اطلاعات دقیق تر می‌توانید به مطلب عکاسی پاناروما مراجعه نمایید. تور مجازی عبارت است از ترکیبی از تصاویر، نماهای ۳ بعدی، نماهای سراسرنما (۳۶۰ درجه)، ویدئو، صوت و … که یک فضای حقیقی را مدل‌سازی کرده و به کاربر امکان می‌دهد که در این فضا به صورت مجازی به گشت وگذار بپردازد و از محیط مجازی اطلاعات مورد نظر خود را کسب کنند.

گردشگری درمانی

گردشگر درمانی هم همیشه وجود داشته ولی تا قبل از قرن هجدهم اهمیت چندانی برای آن قائل نبودند در انگلستان این بخش به شهرهای دارای چشمه‌های آب گرم اختصاص داشت و عموماً مناطقی که آب‌های معدنی داشتند برای درمان امراض مختلف از بیماری‌های روده‌ای گرفته تا کبدی و برونشیت مورد توجه قرار می‌گرفتند.

امروزه برخی کشورهای پیشرفته در زمینه بهداشت و درمان، اقدام به توسعه شهرک‌های گردشگری درمانی در کشورهای خود نموده‌اند تا بیمارانی که نیاز به عمل‌های جراحی دارند که هزینه این اقدامات در آن کشورها بسیار بالا بوده یا تحت بیمه‌های درمانی قرار ندارند، تصمیم به درمان خود در کشورهای میزبان گردشگران درمانی نمایند که این کشورها به دلیل حضور بلندمدت بیماران در مراکز درمانی به علت طولانی شدن مدت بهبودی، درآمد قابل توجهی از این طریق کسب می‌کنند. کشور کره جنوبی، با جذب ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ (میلادی) از این طریق، در جهان، رکورددار است.[۵]

گردشگری تفریحی

سفر تفریحی از ابداعات انگلستان بود و ریشه در عواملجامعه شناختی داشت. بریتانیا نخستین کشور اروپایی بود که انقلاب صنعتی را آغاز نمود و جامعه صنعتی نخستین جامعه‌ای بود که فرصت تفریح را برای تعداد روزافزونی از مردم فراهم می‌آورد. در شروع کار این تفریحات برای طبقه کارگری ممکن نبود بلکه صاحبان ماشین تولید مالکین کارخانجات و تجار و اقتصاد مدارها از این فرصت بهره‌مند بودند. بدین ترتیب طبقه متوسط هم پدید آمد.

در نامگذاری بسیاری از این مناطق ردپایش از اصل و ریشه بریتانیایی دیده می‌شود. مثلاً در نیس که اولین مرکز تفریحی ایام تعطیلات در فرانسه بود مراسم ویژه‌ای به نام پرومناد دزانگلی برگزار می‌شود. در بسیاری از دیگر ایام تاریخی قاره اروپا و حتی نامگذاری هتل‌های قصرگونه نیز این قاعده مستثنی نیستند و نام‌هایی چون هتل بریستول، کارلتون و مجستیک جملگی نشان از تأثیرگذاری‌های مشتری‌های انگلیسی دارند.

گردشگری زمستانی

ورزش‌های زمستانی عمدتاً از اختراعات طبقات مرفه بریتانیا هستند که در بدو امر در روستاهای زرمات، والایسو سنت موریتس سوئیس در سال ۱۸۶۴ مطرح و معرفی شده‌اند.

نخستین تور ورزشی زمستانی برای ایام تعطیل یا تعطیلات زمستانی در سال ۱۹۰۳ عازم آولبودن شد که آن هم در سوئیس بود. ورزش سازماندهی شده در بریتانیا پیش از رسیدن به کشورهای دیگر به رونق رسیده بود. واژگان ورزش شاهد این مدعا هستند از جمله: راگبی، فوتبال وبوکس که تماماً ریشه انگلیسی دارند حتی تنیس که یک ورزش اصیل فرانسوی است از سوی بریتانیایی‌ها جنبه رسمی پیدا کرد و قانونمند شد و حتی اولین میزبانی رقابت‌های قهرمانی در قرن نوزدهم را عهده‌دار شد (درویمبلی) ورزش‌های زمستانی پاسخ طبیعی به نیاز کلاس خاصی به تفریح در سردترین فصل سال بود.

برخی معتقدند، مناطقی زیادی در ایران مانند لرستانظرفیت مناسبی برای توسعه گردشگری زمستانی دارند.[۶]

گردشگری انبوه

نوشتار اصلی: گردشگری گروهی

مسافرت دسته جمعی تا دو شرط تأمین نشود به فعلیت درنمی‌آید.

• پیشرفت در تکنولوژی که حمل و نقل جمع زیادی را ممکن می‌سازد. بدون این که نیاز به فضا و زمان زیادی داشته باشد تا به مراکز تفریحی برسند.
• عده بیشتری شروع به استفاده از اوقات فراغت نمایند.

تعدادی توریست در فواره تروی، شهر رم ایتالیا

پدر گردشگری گروهی نوین توماس کوک بود که در ۵ ژوئیه۱۸۴۱ اولین تور بزرگ گروهی را سازماندهی کرد. او یک سفر گروهی ۵۷ نفری با هزینهٔ هر نفر یک شیلینگ را برای کارکنان راه‌آهن ترتیب داد که از لیچستر به لاگ بورو به مسافت ۱۱ مایل را طی نمودند. چیزی نگذشت که عدهٔ زیادی به تقلید از وی روی آوردند (مثل انجمن گردشگری پلی تکنیک، دین وداوسون و غیره) و در نتیجه این ضعف به سرعت در بریتانیا رشد کرد. در عصر ویکتوریا رشد اصلی در میان طبقهٔ متوسط جامعه بود که در مشاغل خود از مرخصی برخوردار شده بودند و می‌توانستند به سفرهای تفریحی بروند و حتی مدتی در سفر اقامت هم داشته باشند. اقامتگاه آنان نیز توسط سازمان‌های کارفرما تحت عنوان �مسکن اداری� تأمین می‌شد.

مرخصی‌های با حقوق از دیگر عوامل تأثیرگذار بر توسعه صنعت گردشگری بود:

• یک و نیم میلیون کارگر در سال (۱۹۲۵) از این امتیاز برخوردار شدند.
• وتا سال ۱۹۳۹ این جمعیت به ۱۱ میلیون نفر (یعنی ۳۰درصد جمعیت در خانواده‌ها) رسید.

گردشگری گروهی بین‌المللی

سرعت زیاد قطار به معنی قابلیت توسعه صنعت گردشگری در عرصهٔ بین‌المللی بود. می‌توان سفرهای دریایی آسان را هم به آن اضافه کرد. تا سال ۱۹۰۱ تعداد افرادی که از کانال انگلیس به طرف فرانسه یا بلژیک می‌رفتند به نیم میلیون نفر در سال رسید. شرکت‌های کشتیرانی نگران کابین‌های خالی کشتی‌هایشان بودند. مثلاً شرکت ناوبری پنینسولار و اورینتال استیم دریافت که عمدهٔ مسافران آنان بههندوستان و خاور دور در ماه مارس، سوار کشتی می‌شوند. متعاقباً ترتیبی دادند تا مردم ایام تعطیل را با رغبت بیشتری در مسیر دریایی لندن به لیبسون و جیبرالتار بگذرانند. دیگر شرکت‌ها نیز کشتی‌های قدیمی خود را در مسیر گشت‌های تابستانی قرار دادند.

قلعه دریایی سیدون، سیدون لبنان

اما عصر واقعی مسافرت‌های جمعی و گروهی بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم با مسافرت‌های هوایی، رشد بیشتری یافت. در دوران پس از جنگ، بخش عمدهٔ هواپیماهای ترابری مثل داگلاس داکوتا که از اعتماد و قابلیت بالایی برخوردار بود با همراهی خلبانان نظامی به کار حمل و نقل مسافر پرداختند؛ و به صورت پروازهای چارتر وارد عمل شدند. متخصصین گردشگری هم برای پروازهای اروپایی مثل پاریس و اوستند از آن‌ها استفاده می‌کردند. ولادیمیر رایتس روش نوینی را برای گردشگری در ۲۰ می ۱۹۵۰ در شرکت جدید التأسیس افق، یا هورایزن ابداع کرد و طی آن سفر دوهفته‌ای به کالوی را طراحی نمود. سفر با این تور اختصاصی برای هر نفر ۳۲ پوند و ۱۰ سنت بود. مسافران می‌توانستند در چادرهای سفر بخوابند و دو وعده غذا و شراب محلی بخورند. چنین سفری برای مردم جنگ دیده جنگ جهانی دوم بسیار روحیه‌بخش بود. ظرف مدت ۱۰ سال شرکت وی گردشگری گروهی را شروع کرده بود و مقاصد پالما دومایورکا (۱۹۵۲)، لوردس (۱۹۵۳)، کوستا براوا (۱۹۵۴)، آلگیرو (۱۹۵۴)، دمینورکا (۱۹۵۵)، پورتو(۱۹۵۶)، کازابلانکا (۱۹۵۷) و کاستا دلسول (۱۹۵۹) را پوشش می‌داد.

کولکا کانیون در شهر آرکیوپا پرو

اما این تورها با خطوط هواپیمایی ارزان و به وسیلهٔ پکیج‌های گردشگری بین‌المللی انجام می‌شدند. معرفی سیستم قانونمند خطوط هواپیمایی پس از جنگ نیز از عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری بود. موافقت‌نامه‌های دو جانبه سبب تثبیت قیمت بلیت هواپیماها می‌شد و همین امر صندلی‌های خالی هواپیما را به حداقل می‌رسانید. به ویژه این که خرید یک‌جای انبوه بلیط‌ها توسط تورهای جمعی متضمن سود اقتصادی این خطوط بود و بدین‌سان اساس تورهای گروهی نوین بنا نهاده شد. این پیشرفت‌ها با افزایش جدی کیفیت استانداردهای زندگی در بریتانیا همراه شدند؛ و در اواخر دهه ۱۹۵۰ بود که هارولد مکمیلان جرأت کرد مدعی شود �هرگز چنین تجربهٔ خوبی نداشته‌اید�. همچنین در اواخر این دهه تحول چشمگیر دیگری حادث شد. افت ارزشپزوتا سبب شد که اسپانیا مقصد خوبی برای گردشگران شود. ارزانی نرخ اسکان، گردشگران زیادی را جذب کرد. توریسم گروهی در این ایام به شدت رونق گرفته بود و میدان آن‌ها در پی افزایش فرصت‌های گردشگری و کاهش نرخ‌ها در کشورهای دیگری بودند که استاندارد زندگی در آن‌ها پایین‌تر باشد. اما نقاط فقیر دنیا که در آن ایام شاهد جذب گردشگر بودند با رشد استانداردهای زندگی مواجه شدند و از قبل توریسم سود سرشاری کسب کردند. اسپانیاو جزایر بالریک از مقاصد اصلی توریسم شدند و در دهه ۱۹۸۰ توسعه در آن‌ها به اوج خود رسید. در عین حال متولیان صنعت توریسم در بریتانیا آنگارو را در پرتغال بنا کردند. جستجوی بی‌وقفه برای یافتن مقاصد جدید و ارزانتر سبب شد این صنعت به جزایر یونان، ایتالیا، تونس،مراکش، بخش‌هایی از سواحل ترکیه و اخیراً کراوسیکشیده شود. امروزه برای کارگرانی که در لندن زندگی می‌کنند دسترسی به ونیز به مراتب ساده‌تر از دسترسی بهبرایتون در ۱۰۰ سال قبل است. این تحولات سبب شد تا از دهه ۱۹۷۰ به بعد سواحل بریتانیا از رونق بیافتند. برخی از این نواحی ساحلی مثل نیوبرایتون کلاً از بین رفتند. برخی دیگر هم دوباره خود را احیا کردند و امروزه شاهد سفرهای روزمره و حضور گردشگران در ایام تعطیل آخر هفته هستند.

سایر گونه‌های گردشگری

مسجد ایاصوفیه در شهر استانبول کشور ترکیه.

• بوم گردشگری (اکوتوریسم): گردش در طبیعت با تأکید بر طبیعت جاندار (زیست شناختی).
• زمین گردشگری (ژئوتوریسم): گردش در طبیعت با تأکید بر طبیعت بی جان (زمین شناختی).
• کویرگردی: گردش در مناطق بکر کویری مثل کویرنوردی در کلوت‌های شهداد.
• گردشگری ورزشی: به منظور انجام ورزشی خاص یا شرکت در مسابقات بین‌المللی.
• گردشگری فضایی: گونه جدیدی در صنعت گردشگری است که فعلاً توسط آژانس فضایی روسیه و با اعزام داوطلبان به ایستگاه بین‌المللی فضایی آغاز شده‌است.
• گردشگری تفریحی: رایج‌ترین نوع گردشگری که برای تفریح و بازدید از کشور مقصد صورت می‌گیرد.
• گردشگری شهری:مراد ازآن گردشگری است که در سطح شهرها انجام می‌گیرد.
• گردشگری درمانی: برای بهره‌گیری از آب‌های گرم معدنی یا برای بهره‌گیری از امکانات تشخیصی و درمانی مثل درمانگاه‌ها و بیمارستان‌های کشورهای دارای این ظرفیت.
• گردشگری مذهبی: زیارت و حج و سفرهای دینی مسلمانان و هندویان و غیره.
• گردشگری بازاری: سفر گردشی به منظور خرید و فروش کالا.
• گردشگری همایشی: برای شرکت در همایش‌ها و بازدید از مناطق.
• گردشگری الکترونیک (الکترونیک توریسم): در بر گیرنده اطلاعات و انجام بخش اعظم سفر به صورت مجازی می‌باشد.

طی چند دهه اخیر اشکال دیگری از گردشگری شهرت بیشتری پیدا کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به این اشکال اشاره کرد:

• �مسافرت ماجراجویی� که در آن از نواحی ناهموار بازدید می‌شود یا ورزش‌های ماجراجویانه مثلکوهنوردی و قدم زدن (پیاده‌روی) انجام می‌گیرد.
• �مسافرت کشاورزی� مسافرت مبتنی بر صنعت کشاورزی که به پشتیبانی از اقتصاد کشاورزی بومی منطقه انجام می‌شود.
• �مسافرت نیاشناسی� (که آن را مسافرت نسب شناسی) هم می‌گویند و هدف از آن سفر به دیار آبا و اجدادی و زادگاه نیاکان و گاهی آشنا شدن با فامیل است.
• �مسافرت میزی� و �مسافرت مجازی� که در آن فرد به صورت فیزیکی سفر نمی‌کند بلکه از طریق اینترنت، کتاب‌ها، تلویزیون و غیره به کشف دنیا می‌پردازد.
• �مسافرت صوتی� شامل تورهای صوتی در حین قدم زدن و سایر اشکال راهنمایی صوتی مثلاً در موزه‌ها و نیز کتب سفر شنیداری می‌شود.
• �مسافرت فرهنگی� شامل گردشگری شهری بازدید از اماکن و شهرهای تاریخی و دیدنی مثل برلین، کاتماندو،لاهور، لیما، بوینس آیرس، لندن، پاریس، دهلی، رم، پراگ،دوبروفنیک، پکن، استانبول، کیوتو، ورشو و مشاهده میراث فرهنگی آنان می‌شود. این گردش می‌تواند حاوی تجربه واقعی و تخصصی فرهنگی هم باشد مثلاً در توریسم موزه هنری که در آن افراد از انواع موزه‌ها بازدید می‌کنند یا توریسم اپرا که در آن از کنسرت‌ها و اپراها دیدن می‌شود.
• �گردشگری تاریک� این نوع از توریسم به منزلهٔ سفر به مناطق مرتبط با موضوع مرگ رنج است. اولین تور از این دست سفرهایی بود که به لیک هورست انجام شد تا از محل سقوط کشتی فضایی هیندربرگ در نیوجرسی بازدید به عمل آید.
• �مسافرت مصیبت� سفر به مناطق مصیبت زده‌است که هدف اصلی نه کمک به مردم بلکه دیدن صحنه‌های جالب است. اگر این بازدیدها مانع عملیات امداد و نجات و کارهای تعمیراتی باشد می‌توان مسئله‌ساز هم بشود.
• �مسافرت دارو و مواد مخدر� این نوع توریسم به سفرهای خاصی اطلاق می‌شود که با هدف تهیه دارو اعم از نوع مجاز و غیرمجاز آن انجام می‌گیرند.
• �مسافرت زیست‌محیطی� در این نوع گردش کمترین اثر سؤ بر محیط زیست ایجاد می‌شود مثلاً تورهایصحرایی کنیا، گردش در جنگل‌های بارانی بلیز و پیاده‌روی در لاپلاند یا در پارک ملی.
• �مسافرت تحصیلی� شامل سفر به مراکز تحصیلی یا بازگشت به زندگی جنگلی یا سایر نقاطی می‌شود که در آن‌ها می‌توان انواع کلاس‌ها را تجربه کرد. مثل کلاس‌های آشپزی صنایع دستی و غیره.
• �مسافرت افراطی� شامل سفر به نقاط خطرناک و دارای ریسک بالا.
• �مسافرت قمار� مثل سفر به شهر آتلانتیک در نیوجرسی، لاس وگاس در نوادا، پالم اسپرینگ در کالیفرنیا، ماکائو یا مونته کارلو برای انواع قمار درکازینوها.
• �گردش در باغ� بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی در مناطق معروف از نظر تاریخ گیاه‌شناسی مثل ورسیلز و تاج محل.
• �مسافرت میراث� بازدید از نواحی تاریخی مثل رم،آتن، کراکو یا مراکز صنعتی مثل کانال‌ها و راه‌آهن‌ها ورزم گاه‌های قدیمی و غیره.
• �مسافرت سلامت� معمولاً برای فرار از شهرها و گریز از استرس یا شاید برای لذت بردن از آفتاب و غیره می‌باشد. اغلب به استراحت گاه‌ها یا �چشمه‌های آب گرم�.
• �مسافرت سرگرمی� گردش به تنهایی یا گروهی برای مشارکت در سرگرمی‌ها، دیدار با دیگران و افرادیکه علایق مشابهی را دنبال می‌کنند یا مایلند تجربه‌ای خاص در مورد یک سرگرمی داشته باشند. مثل تورهای باغی،رادیوی آماتور، یا سیرک‌های رقص میدانی.
• �مسافرت جامع� ویژه کسانی که ناتوانی یا محدودیت‌های کارکردی دارند. در بعضی از مناطق به آن �توریسم همگانی� گفته می‌شود. اساس کار آن‌ها را اصول طراحی و توسعه مقصد جهانی تشکیل می‌دهد.
• �مسافرت پزشکی� مثل
  • انجام امور خاص پزشکی که در کشور خاصی غیرقانونی محسوب می‌شود مثل سقط جنین و مرسی کیلینگ
  • برای مراقبت‌های پیشرفته پزشکی که در کشوری وجود ندارد.
  • در مواردی که اقدامات پزشکی با نوبت‌های طولانی همراه باشد.
  • بهره‌مندی از مراقبت درمانی ارزان یا رایگان
• �مسافرت فرهنگ پاپ� گردشی که در آن افراد از محل خاصی دیدن می‌کنند و عموماً در پی دیدن فیلم یا خواندن مطلبی در مورد آن هستند.
• �مسافرت دائمی� افراد ثروتمند همیشه در سفرهای شغلی و حرفه‌ای هستند و برخی از آن‌ها با هدف گریز از مالیات و اینکه ساکن کشور خاصی محسوب نشوند از این نوع گردش استفاده می‌کنند.
• گردشگری مذهبی یا زیارت یا �مسافرت زیارتی� زائران اماکن مقدس قدیمی (مثل برخی نقاط زیارتی در رم و سانتیاگو دی کامپوستلا ویژهٔ کاتولیک‌ها)، معابر و عبادتگاه‌های ویژه هندوان و بودائیان، مونت آتوس یا کلیساهای رنگ آمیزی شده شمال مولداوی برای ارتودکس‌ها و مراکز مذهبی مانند مساجد، مقبره‌ها و غیره.
• گردشگری جنسی که به سفر با اهداف جنسی مثلاً با قصد برقراری رابطه جنسی به خصوص با زنان روسپیانجام می‌شود.
• گردشگری زایمان که به سفر با هدف تولد فرزند در کشور مقصد انجام می‌شود.
• �مسافرت تک نفره� که به سفر یک نفره اطلاق می‌شود.
• �سفر ورزشی� یکی از راه‌های گذراندن تعطیلات پرداختن به ورزش‌هایی چون اسکی گلف و شیرجهاست. سفر برای تماشای رویدادهای ورزشی بین‌المللی مهم مثل جام جهانی فوتبال یا همراهی تورهای The Ashes.
• �گردشگری فضایی� به گونه جدیدی از گردشگری گفته می‌شود که در طی آن گردشگر سوار بر یک فضاپیماراهی سفر زیرمداری یا سفر مداری می‌شود. سفرهای زیرمداری در حال حاضر هنوز عملیاتی نشده‌است اما سفرهای مداری توسط سازمان فضایی فدرال روسیه به مقصد ایستگاه بین‌المللی فضایی انجام می‌گیرد. هزینه این سفر اکنون ۲۵ میلیون دلار آمریکا است.
• �سفر بی هدف� به سفری گفته می‌شود که در آن فردی سفر را از مقصد سفر مهمتر می‌داند و دائماً بدون هدف خاصی رهسپار مسافرت می‌شود.
• �سفر شرابی� بازدید از مناطق تهیه شراب باغ‌های انگور ویژه تولید شراب میخانه‌ها مراکز چشیدن انواع شراب جشنواره شراب و امکان خاصی که با هدف مصرف و خرید شراب فعالیت دارند.[۱]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

اهمیت گردشگری

افزایش درآمد

وقتی گردشگران به کشوری وارد می‌شوند الزاماً باید هزینه‌هایی را در آن کشور بپردازند مثل هزینه خوراک و محل اقامت، هتل، مهمانخانه، هزینه تفریحات، هزینه‌های حمل و نقل، هزینه گشتها، تورها، و همچنین پولی که بابت خرید سوغاتی و کالای بومی کشور میزبان می‌پردازند و هزینه ورود به موزه یا مکان دیدنی این هزینه‌ها از طریق ارزی که وارد کشور میزبان می‌کنند باعث رونق اقتصادی کشور میزبان می‌شوند به گردشگران صادرات نامرئی هم می‌گویند.[۱]

اشتغال زایی

با توسعه فعالیت‌های گردشگری زمینه برای ایجاد اشتغال فراهم می‌شود و این امر برای کشورهایی که با جمعیت جوان و متقاضی روبه رو هستند بسیار مفید است از هر ده نفر گردشگر که وارد کشور میزبان می‌شود یک فرصت شغلی ایجاد می‌گردد.[۱]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

گردشگری در ایران

با دقت در سفرنامه‌هایی که به جای مانده به این نتیجه می‌رسیم که آنچه از قرن نهم تا قرن چهاردهم میلادی وجود دارد، گردشگری توسط مردمانی است که از منطقهٔ جغرافیایی ایران پیش از دورهٔ اسلامی است به کشورهای خاورمیانه و خاور دور، مانند: ژاپن و اروپا سفر می‌کردند. این گردشگران گزارش سفر خویش را در کتاب‌های جغرافیائی یا در پژوهش‌های تاریخی و عقیدتی ارائه داده‌اند؛ و در این دوران خبری از رفت و آمد گردشگران اروپایی و مردمان غربی نیست؛ و گویا آنان هیچ گونه علاقه‌ای به گردشگری نداشته‌اند. گاهی به یک جهانگرد و تاجر یهودی غربی در بلاد شرق برمی‌خوریم. از قرن پانزدهم به بعد، به ویژه در قرن هفدهم می‌بینیم که جریان گردشگری به‌طور دقیق به عکس جریان یافته‌است. جهانگردان مهم را غربیان تشکیل می‌دهند که به سرزمین‌های شرق روی آورده و گزارش‌های گوناگونی از آداب، میراث فرهنگی، شیوه‌های حکومتی، اجناس و محصولات شهرهای اسلامی داده‌اند و خبری از جهانگردان مسلمان نیست یا اگر رحله هائی وجود دارد، در محدوده سفر حج و از منطقه‌ای اسلامی به منطقه‌ای دیگر است.[۳]

ایرانی‌ها پس از آلمانی‌ها و گرجی‌ها، سومین کشور «صادرکننده گردشگر» به آسیای صغیر شمرده می‌شوند. پس از ترکیه، کشورهای حاشیه خلیج فارس قرار دارند که به دلیل نزدیکی و ارزان بودن مسافرت، مورد توجه گردشگران ایرانی قرار می‌گیرند. این کشورهای کم وسعت توانسته‌اند به حدی در صنعت گردشگری موفق شوند که رقم حضور ایرانیان در این کشورها، سالانه بیش از ۷۰۰ هزار نفر، برآورد می‌شود.[۴]

گردشگری در اروپا قبل از قرن بیستمویرایش

تاریخچه گردشگری در اروپا به سفرهای زائران قرون وسطی برمی‌گردد. زائران کلیسای اعظم کانتربوری درانگلستان مسافرت خود را مسافرتی مذهبی دانسته و آن را تجربه‌ای در روز تعطیل خود تلقی می‌کردند. زائران فعالیت‌هایی را آغاز کردند که هنوز هم آن‌ها را می‌توان مشاهده کرد، مثلاً سوغاتی آوردن از سفر، بازکردن حساب‌های اعتباری در بانک‌های خارجی (که در قرون وسطی شبکه‌های بین‌المللی یهودیان و لمباردها مؤسس آن بودند) و استفاده از اشکال مختلف حمل و نقل (مانند استفاده زائران مقبره سانتیاگو و کومپستلا از کشتی‌های شراب انگلیسی در قرون وسطی که شراب را به بندر ویگو اسپانیا منتقل می‌کردند). هنوز زائران در صنعت گردشگری جایگاه مهمی دارند. البته اشکال سکولار آن نیز شکل گرفته‌اند که می‌توان از بازدید از مقبره جیم موریسوندرگورستان پرلاشز نام برد. در طی قرن شانزدهم در انگلستان برگزاری تورهای بزرگ تفریحی کاملاً مرسوم بود. پسران نجیب‌زادگان و اشراف را برای کسب تجربه به تورهای دور اروپا اعزام می‌کردند. قرن هیجدهم عصر طلایی تورهای بزرگ بود.[۱]

گردشگری در قطب‌های زمینویرایش

نزدیک به دو قرن از تاریخ شروع مسافرت‌های ماجراجویانه گردشگران به قطب‌های شمالی و جنوبی کره زمین می‌گذرد. از سال ۱۸۰۷ میلادی، راهنمایان گردشگری تفریحاتی چون کوه‌نوردی، یخ نوردی، شکار و ماهیگیری، مشاهده شفق قطبی، و تجربه زندگی اسکیمویی را برای گردشگران قطبی پیشنهاد می‌کرده‌اند. توماس کوک یکی از اولین کارآفرینان صنعت توریسم بود که افراد را به قطب شمال دعوت کرد. سفر گردشگران قطبی به قطب جنوب از حدود ۵۰ سال پیش آغاز شده‌است و بنابر آمارهای جهانی، از سال ۲۰۰۰ میلادی تعداد گردشگران قطب جنوب سالانه بین ۸۰۰ تا ۳۷۰۰ نفر بوده‌است.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

گردشگری در جهان

میدان تایمز در نیویورک - پر بازدیدکننده‌ترین نقطه جهان با ۳۵ میلیون بازدیدکننده در سال

واژه توریسم از کلمه تور (tour) به معنای گشتن اخذ شده که ریشه در لغت لاتین turns به معنای دور زدن، رفت و برگشت بین مبدأ و مقصد و چرخش دارد که از طریق زبان‌های فرانسه و انگلیسی به فارسی راه یافته‌است. معادل فارسی آن گردشگری است.

افراد ثروتمند معمولاً به اقصی نقاط جهان سفر می‌کنند تا شاهکارهای هنری را ببینند، زبان‌های جدید بیاموزند، با فرهنگ‌های جدید آشنا شوند یا با غذاهای دیگر کشورها آشنا شوند.

اصطلاحات «توریسم» و «توریست» اولین بار در سال۱۹۳۷ توسط جامعه ملل مورد استفاده قرار گرفتند. گردشگری به سفر به خارج از کشور و با مدت زمان بیش از ۲۴ ساعت اطلاق می‌شود.[۱]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

تعریف گردشگری

سازمان جهانی گردشگری با توجه به تمامی تعاریف گردشگری که تا قبل از سال ۱۹۹۴ ارائه شده بودند در سال ۱۹۹۵ یک تعریف نهایی منتشر کرد:

«مجموعه فعالیت‌های فرد یا افرادی که به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا اقامت می‌کنند و هدف از مسافرت آنان نیز گذراندن اوقات فراغت است. البته اهدافی نظیر اشتغال و کسب درآمد شامل آن نمی‌شود» بر این اساس کسانی که شامل این تعریف می‌شوند نیز گردشگر نامیده می‌شوند.[۲]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

واژه‌شناسی

در گذشته به گردشگران سیاح نیز گفته می‌شد که در اصل واژه‌ای عربی برگرفته از فعل سیاحت بوده‌است.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

گردشگری یا توریسم (به انگلیسی: tourism) به‌طور کلی به عنوان مسافرت تفریحی در نظر گرفته می‌شود. هر چند که در سال‌های اخیر شامل هرگونه مسافرتی می‌شود که شخص به واسطه آن از محیط کار یا زندگی خود خارج شود. به کسی که گردشگری می‌کند گردشگر یا توریست(tourist) گفته می‌شود. واژه گردشگر از زمانی پدید آمد که افراد طبقه متوسط اقدام به مسافرت کردن نمودند. از زمانی که مردم توانایی مالی بیشتری پیدا کردند و عمرشان طولانی‌تر شد، این امر ممکن شد. اغلب گردشگرها بیش از هر چیز به آب و هوا، فرهنگ یا طبیعت مقصد خود علاقه‌مند هستند. ثروتمندان همیشه به مناطق دوردست سفر کرده‌اند، البته نه به صورت اتفاقی، بلکه در نهایت به یک منظور خاص. به‌طور مثال برای دیدن ساختمان‌های معروف و آثار هنری، آموختن زبان‌های جدید و چشیدن غذاهای متفاوت. گردشگری سازمان‌یافته امروزه یک صنعت بسیار مهم در تمام جهان است.[۱]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

هواشناسی و طبیعت‌گردی

شاخه‌ای از دانش هواشناسی است که به تازگی شکل گرفته و به زبان ساده به معرفی پدیده‌های هواشناسی درخردمقیاس و میان‌مقیاس به کوهنوردان و طبیعت گردانمی‌پردازد. نخستین کتاب در این باره به نام هواشناسی و طبیعت‌گردی در سال ۱۳۹۲ توسط جعفر سپهری، استادهواشناسی کوهستان به چاپ رسید.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی ، طبیعت گردی و گردشگری

صنعت اکوتوریسم ایران

هنوز در ایران صنعت اکوتوریسم وجود ندارد. بسیاری از شرق‌شناسان و جغرافی‌دانان برجسته جهان، تمدن ایرانی را حاصل انطباق بسیار هوشمندانه با طبیعت چندگانه فلات ایران دانسته‌اند. بسیاری از آداب و رسوم نواحی بومی کشور بخشی از توانمندی صنعت توریسم ایران به‌شمار می‌آید. واقعیت این است که در گوشه و کنار ایران همه ساله بسیاری از آیین‌ها برپا داشته می‌شود که حضور در آن‌ها در یافتن راز و رمز آن‌ها آرزوی بسیاری از علاقه‌مندان به سیر و سیاحت است، شناسایی این آداب و رسوم این فرصت را فراهم می‌آورد که برای برگزاری تورهای اکوتوریسمی به مضاعف‌سازی جاذبه‌ها پرداخته و شمار متقاضیان آن را افزایش دهند.

برگزاری گسترده تورهای طبیعت‌گردی در ایران از حدود سال ۱۳۸۶ آغاز شد و رفته رفته همراه با استقبال ایرانیان از این سفرها تعداد برگزار کنندگان این شاخه از صنعت گردشگری نیز افزایش یافت.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

رشد صنعت اکوتوریسم

امروزه طبیعت‌گردی در میان گونه‌های مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجّهی برخوردار است و در بیست‌سالهٔ اخیر شاهد گسترش سریع فعالیت‌های اکوتوریسم در سراسر جهان بوده‌ایم و انتظار می‌رود بر شدت این گسترش نیز افزوده شود.[۶]

به لحاظ تأثیر بالقوهٔ زیادی که اکوتوریسم در زمینهٔ محافظت از محیط طبیعی و در اقتصاد بسیاری از کشورها دارد، سازمان ملل متحد تصمیم گرفت که سال ۲۰۰۲ میلادی را به عنوان سال بین‌المللی اکوتوریسم اعلام کند و کمیسیون توسعه پایدار این سازمان (UNEP) و سازمان جهانی گردشگری را موظف به انجام فعالیت‌هایی در این سال ساخت. هدف از این کار، مرور مجدد تجربیات گذشته در زمینهٔ بوم گردشگری، تشخیص و ترویج انواع اکوتوریسم که در آن‌ها از اکوسیستم‌های در معرض خطر حفاظت می‌شود، تقسیم فواید حاصل از فعالیت‌ها با جوامع محلی و احترام به فرهنگ‌های بومی است.[۷]

طبق برآورد سازمان جهانی کشاورزی نیز، رشد بوم گردشگری در دههٔ حاضر ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود. در وضع موجود شمار طبیعت گردان ۷ درصد کلّ مسافران جهان است که پیش‌بینی می‌شود در دههٔ آینده این رقم به ۲۰ درصد برسد؛ بنابراین اکوتوریسم از آینده‌ای پررونق و درخشان برخوردار است که مزایای فراوانی برای جهانیان دارد. محیط ارزش ذاتی دارد و این ارزش مهم‌تر از آن است که دارایی صنعت گردشگری محسوب شود. نباید منافع بلندمدت و حفاظت از محیط را فدای ملاحظات کوتاه‌مدت کرد. همانطوری‌که در اصل ۳ بیانیه ریو آمده‌است «حق توسعه باید به نحوی اعمال شود که تساویً نیازهای نسل کنونی و نسل‌های آینده را در زمینه توسعه وحفظ محیط زیست برآورده سازد». از این رو گردشگری پایدار باید با سیاست مشخص و مدونی به اجرا در آید تا بتواند حرکت امیدبخشی را در توسعه همه‌جانبه فضاهای جغرافیایی تضمین کند. گردشگری پایدار برای کارایی بالاتر در این زمینه دارای اصولی می‌باشد که هماهنگ‌کننده اهداف و راهکارهای عملی می‌باشد.[۸]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

گونه‌های مختلف اکوتوریسم

گونه‌های مختلف طبیعت‌گردی عبارتند از گردش آبی و ساحلی، کوهنوردی، غارنوردی، بیابان‌گردی، دامنه‌نوردی،مردم‌شناسی، طبیعت‌درمانی، «با اینکه زمین گردشگری گونه مستقلی از صنعت گردشگری است و زیرشاخه بوم گردشگری محسوب نمی‌شود اما در مواردی جاذبه‌های بوم گردشگری با زمین‌گردشگری در تداخل‌اند ولی در فعالیت‌های اکوتوریسمی، آموزش همگانی زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی مورد نظر نمی‌باشد و از این رو توجه خاص به طبیعت زنده و جاذبه‌های آن است».[۵]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

تاریخچه اکوتوریسم

پیرامون واژهٔ اکوتوریسم و سابقهٔ کاربرد آن اظهارنظرهای متفاوتی صورت گرفته‌است. برخی صاحب‌نظران سابقهٔ کاربرد چنین واژه‌ای را در اواخر دهه ۱۹۸۰ ذکر کرده‌اند. اما در تمام متون مرتبط Ceballos-Lascurain به عنوان نخستین کسی آمده‌است که این واژه را به کار برده‌است. برابر تعریف او، بوم گردشگری مسافرتی است که به منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیمای طبیعی و مشاهدهٔ گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی‌های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت می‌گیرد.[۴]

برخی سابقهٔ اکوتوریسم را به زمانی دورتر و به Hetzer نسبت می‌دهند؛ و معتقدند که او این واژه را در دهه ۱۹۶۰ برای تشریح روابط متقابل گردشگری، محیط زیست و ویژگی‌های فرهنگی، استفاده کرده‌است. به اعتقاد Hetzer، مفهوم بوم گردشگری در واکنش به رویه‌های نامناسب و منفی توسعه و نادیده گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی، شکل گرفته‌است؛ و سابقه آن به اواخر دهه ۶۰، یعنی زمانی که کارشناسان نسبت به برداشت بی‌رویه از منابع نگران بودند، بازمی‌گردد.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

گردشگران در تپه‌های بیابانی منطقه مرنجاب کاشان

اصلی‌ترین فعالیت اکوتوریسم بر پایهٔ طبیعت زنده می‌باشد که بنا به تعریف سفری است مسئولانه به مناطقی طبیعی که حافظ محیط زیست بوده و باعث بهبود کیفیت زندگی مردم محلی گردد. طبیعت‌گردی حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد می‌کند.

به تعریفی دیگر، اکوتوریسم یا بوم گردشگری نوعی از گردشگری است که ریشه‌های آن به طبیعت و محیط‌های باز گسترش یافته‌است. نخستین مسافرانی که حدود نیم قرن پیش سرنگیتی در آفریقا را بازدید کردند، یا ماجراجویانی که در هیمالیا کوه‌پیمایی کردند را می‌توان نخستین اکوتوریسم‌ها برشمرد.[۲]

انجمن بین‌المللی اکوتوریسم (TIES) نیز در تعریف اکوتوریسم می‌گوید: «بوم گردشگری سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در آن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تأکید شود.»[۳]

اکوتوریسم و کوه‌پیمایی ورزشی است نشاط‌انگیز، سالم و انسان‌ساز که از ادوار بسیار قدیم، مورد توجه نیاکان ما بوده و ریشه در تاریخ دارد. عشق به ماجراجویی و رویت آثار بدیع طبیعت زنده همواره انسان را وادار به سیر در طبیعت و بازدید از جاذبه‌های حیرت‌انگیز می‌کند.

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

نگاره‌ای هوایی از دلتای اوکاوانگو در بوتسوانا.
در تصویر، طبیعت‌گردان نشسته بر قایق‌های افراد محلی دیده می‌شوند.

اکوتوریسم یا بوم گردشگری یا طبیعت‌گردی، گونه‌ای ازگردشگری است که در آن گردشگران برای دیدار از مناطق طبیعی نامسکون و دست‌نخوردهٔ جهان سفر می‌کنند و به تماشای گیاهان و پرندگان و ماهی‌ها و دیگر جانوران می‌پردازند.

خانه‌های روستایی آستارا

البته در اکوتوریسم صرفاً دیدار مطرح نیست بلکه آموزش محیط زیست و نفع‌رسانی به جوامع محلی و غیره ضروری و واجب است.

به این‌گونه از گردشگران که به دیدار از بوم سامانه وطبیعت زنده می‌پردازند، نام اکوتوریست یا بوم گردشگر داده شده‌است. بسیاری از کشورها بخش هنگفتی از درآمد خود را از بوم گردشگران خارجی تأمین می‌کنند. «در ایران توسط فرهنگستان معادل طبیعت‌گردی نام‌گذاری شده‌است که با توجه به ظهور زمین‌گردشگری در چند دههٔ اخیر در ایران و جهان این واژه با معادل‌سازی طبیعت‌گردی صحیح نخواهد بود و بهتر است اکوتوریسم را معادل بوم گردشگری نامید».[۱]

موضوعات مرتبط: طبیعت گردی و گردشگری

ژئوتوریسم

دره چاه‌کوه در ژئوپارک جزیره قشم

گردشگران در تپه‌های کویر مرنجاب

یک گل‌فشان در شهرستان جاسک استان هرمزگان

نوشتار اصلی: ژئوتوریسم

ژئوتوریسم (به انگلیسی: Geotourism) یازمین‌گردشگری[۸۰] از دو بخش ژئو و توریسم تشکیل شده‌است بخش ژئو جاذبه‌های زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و میراث معدن‌کاری را شامل می‌شود و بخش توریسم آن به عنوان موضوعی چند رشته‌ای، تمامی زیرساختهای صنعت گردشگری از جمله تفسیر، مدیریت، اقامت، تورها و… شامل می‌شودو به‌طور کلی با جاذبه‌های طبیعت بی‌جان سروکار دارد.[۸۱][۸۲]

مخاطبان ژئوتوریسم نه تنها متخصصان و کارشناسان زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، بلکه گردشگران عادی و علاقه‌مندان طبیعت هستند. در جریان فعالیت‌های ژئوتوریسمی، بازدیدکنندگان ضمن بازدید از پدیده‌های زیبا و ویژه زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، با مبانی پیدایش آن‌ها آشنا شده اهمیت وجودی آن‌ها را درمی‌یابند.[۸۳]

گردشگری از عوامل اصلی توسعه پایدار در سطوح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی است. ژئوتوریسم زیر مجموعه توریسم پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد است. یعنی هدایت گردشگران به نحوی که محل مورد بازدید برای نسل‌های آینده هم همان‌طور باقی‌مانده و قابل استفاده باشد.[۸۴]

برای تشکیل تنوع زمین‌شناختی، تنوع و دگرگونی توسط فرایندهای بیرونی و درونی لازم است. طبیعت به‌طور دائم توسط فرسایش آبی و بادی در حال تنوع و دگرگونی است. این دگرگونی توسط خود عوامل فرسایش شکل می‌گیرد. مهم‌ترین عوامل پیدایش رخنمون‌ها، اشکال و جلوه‌های زمین که موجب جلب گردشگران علاقه‌مند به پدیده‌های طبیعی می‌گردد، عبارتند از:

• فرسایش‌ها
• آتشفشان‌ها
• [چین‌خوردگی‌ها و گسله‌ها
• گنبدها و بلورهای نمکی
• تپه‌های مرجانی[۸۵] مهم‌ترین عامل ایجاد و شکل‌گیری پدیده‌های زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، محسوب می‌شود. فرسایش آبی و بادی، تغییر درجه حرارت وتبلور کانی‌ها از عمده‌ترین محرک‌های عمل فرسایش در سطح زمین است. بارش برف و باران، رگبارهای فصلی، امواج دریا، پیشروی و پسروی آب دریاها، تغییر مسیر رودخانه‌ها، جریان سیلاب‌ها، نفوذ آب در لایه‌های زمین و انحلال سنگ‌ها و رسوبات آهکی، سیلتی، مارنی وماسه‌سنگی و شکل‌گیری غارها و حفره‌ها و دریاچه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، نفوذ آب در سنگ‌ها، انجماد و تخریب آن‌ها از جمله عواملی است که چهره طبیعت را دائم تغییر داده و رخنمون‌ها و جلوه‌های رنگارنگ کانی‌های لایه‌های مختلف زمین را بیشتر نمایان می‌سازد.[۸۶]

ژئوتوریسم در ایران

ایران باتنوع ژئومورفولوژیکی و زمین شناختی، اقلیم متنوع و ویژگی‌های زمین‌شناسی گوناگون و طبیعت بی جان بی‌نظیر، می‌تواند از پدیده‌های ژئومورفولوژیکی و زمین شناختی در سراسر کشور مانند غارها، تنگه‌ها، دره‌ها،مناطق فسیلی، دره‌های نشستی، شکاف‌های بزرگ زمین‌شناسی، سازندهای زمین‌شناختی، گل‌فشان‌ها، زمین‌های کارستی، انواع کانی‌ها، هرم‌های ماسه‌ای، سواحل صخره‌ای – سنگی، معادن باستانی، کلوت‌ها و غیره به‌عنوان ژئومورفولوژیکی و زمین شناختی در قالب ژئوسایت‌های بالقوه متعدد پس از تدارک زیرساخت‌های گردشگری به عنوان ابزاری کارساز در راستای توسعه ژئوتوریسم و تأسیس ژئوپارک‌ها مورد استفاده قرار دهد. ژئوتوریسم در ایران با تأسیس ژئوپارک قشم در سال ۱۳۸۶ رسمیت یافت، اما به دلیل عدم وجود ابزار تفسیر زمین‌شناختی در این ژئوپارک در واقع به‌طور عملی هنوز صنعت ژئوتوریسم در ایران راه‌اندازی و آغاز نشده‌است.[۸۷]

ایران در میان سایر کشورهای جهان از نظر آموزش‌های دانشگاهی و کتب درسی ژئوتوریسم پیشرو بوده و برای مقطع کارشناسی زمین‌شناسی دانشگاه پیام‌نور و همچنین مقطع کارشناسی ارشد اکوتوریسم در دانشگاه‌های کشور، درس دو واحدی مستقلی به‌نام ژئوتوریسم (زمین گردشگری)، ارائه و تدریس می‌شود.

موضوعات مرتبط: علوم زمین

نقشه‌های ژئومورفولوژی

نقشه ژئومورفولوژی اوکراین

ژئومورفولوژی به عنوان علم بررسی و شناخت ناهمواری‌های زمین، و علمی با توانایی‌های مهندسی که با استفاده از تکنیک‌ها و ابزارهایی قادر به برنامه‌ریزی است، بهترین مبنا را برای طبقه‌بندی زمین به‌دست می‌دهد. نقشه‌های ژئومورفولوژی یک منبع قدیمی برای ضبط اطلاعات چشم‌اندازها هستند. این نقشه‌ها در زمره بهترین ابزارها برای شناخت و درک چهارچوب حرکتی سطح زمین بوده و به کاربر اجازه تصمیم نهایی و تهیه نقشه تحولی چشم‌اندازهای کنونی یک ناحیه را می‌دهد. نقشه ژئومورفولوژی تحلیل ژئومورفولوژی یک منطقه معین را به‌صورت فضایی نشان می‌دهد و کلید پژوهش‌های مربوط به علوم زمین است. نقشه‌های ژئومورفولوژی دیدی کامل و سریع از شکل‌های مختلف ناهمواری‌های پوسته خارجی زمین و فرایندهایی که موجب پیدایش این شکل‌ها در رابطه با سازندهای زمین‌شناسی و اقلیم‌شناسی است، به‌دست می‌دهند. این نقشه‌ها به‌دلیل پیچیدگی ارائه و اطلاعات آن‌ها، اسنادی با استفاده محدود هستند. در حال حاضر نقشه‌های ژئومورفولوژی به‌عنوان روشی در ارزیابیمنابع طبیعی از سوی محققان یونسکو پذیرفته شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.[۷۶]

نقشه‌کشی ژئومورفولوژی در مقایسه با نقشه‌کشی زمین‌شناسی، تکنیکی نسبتاً جدید محسوب می‌شود، زیرا ژئومورفولوژی علمی جوان‌تر از زمین‌شناسی است. نقشه‌های ژئومورفولوژی، پدیده‌های سطحی یا لندفرم‌ها را به تصویر کشیده و فرایندهای زمین‌شناسی بر سطح زمین را ثبت می‌کنند. یک نقشه ژئومورفولوژی ایده‌آل باید اطلاعاتی دربارهٔ مورفولوژی (فرایندهای شکل‌زا)، مورفومتری (ابعاد و اندازه‌ها)، مورفوژنز (منشأ و تکوین)، مورفوکرونولوژی (سن‌سنجی تغییرات) و مورفودینامیک (تغییرات و پویایی) هر شکل ارائه کند.[۷۷]

در قرن ۱۹ میلادی توضیح لندفرم‌ها با نقشه‌های جغرافیایی بود. نقشه‌کشی ژئومورفولوژیکی سنتی از زمانی که عکس‌های هوایی موجود بودند آغاز شد. زیگفرید پاسارگجغرافی‌دان آلمانی اولین نقشه ژئومورفولوژی را در سال ۱۹۱۴ برای ناحیه استیدرمبا با مقیاس ۱:۲۵۰۰ تهیه کرد. در فاصله سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰ کوشش‌ها و پیشنهادهای متعددی برای تهیه نقشه‌های ژئومورفولوژی صورت گرفت اما درخواست‌های اصلی برای پوشش سراسری این نقشه‌ها از طرف برنامه‌ریزان و مهندسان کشاورزی پس از جنگ جهانی دوم بود. تهیه نقشه‌های ژئومورفولوژی در مفهوم امروزی در دهه ۱۹۵۰ میلادی به وسیله هلندی‌ها و با هدف برنامه‌ریزی‌های اقتصادی آغاز شد. در استرالیا نیز ارگان‌هایی مانند سازمان علمی و تحقیقات صنعتی همسود(C.S.I.R.O) بعد از چنگ جهانی دوم با استفاده از روش فیزیوگرافی اقدام به تهیه نقشه‌هایی از واحدهای ژئومورفولوژی در سرزمین‌های بکر و کمتر مطالعه‌شده به‌منظور ارائه یک طرح طبقه‌بندی مناسب جهت کشاورزی کردند. در روش C.S.I.R.O چشم‌اندازها واحدهایی تلقی می‌شوند که از نظر زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی دارای مشابهت‌هایی هستند و این اصول، مبنای برنامه‌ریزی آمایش سرزمین قرار می‌گیرد.[۷۸]

نقشه ژئومورفولوژی ایران برای نخستین بار با مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰۰ در زمره مجموعه‌ای از نقشه‌های منطقه خاور نزدیک در دانشگاه توبینگن آلمان در سال ۱۹۹۰ توسطمحمدرضا ثروتی و با همکاری دتلف بوشه و گرونرت تهیه و منتشر شد. این نقشه با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی، زمین‌شناسی، عکس‌های هوایی، تصاویر ماهواره‌ای، مقالات و کتاب‌های محدود دربارهٔ ژئومورفولوژی ایران و تا حدودی مطالعات روی زمین تهیه گردید. این نقشه توسط محمدرضا ثروتی ترجمه و در مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰۰ در سال ۱۳۷۰ توسط سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح چاپ و انتشار یافت و پایه و مبنای خوبی برای کارهای بعدی با مقیاس بزرگ‌تر به‌شمار می‌رود. نقشه ژئومورفولوژی ایران در مقیاس ۱:۱۰۰۰۰۰۰ نیز در سال ۱۳۷۳ توسط سازمان زمین‌شناسی کشور در چهار برگ جدا از هم منتشر شد. طی چند سال اخیر مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران چند برگ از اطلس ژئومورفولوژی کشور با مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰ را به چاپ رسانده است.[۷۹]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

کاربردهای ژئومورفولوژی

ژئومورفولوژی با سایر رشته‌های علوم طبیعی چون هیدرولوژی، کشاورزی، آب و هوا، جنگل و مرتع، مهندسی رودخانه‌ها و نیز خاک‌شناسی و سنگ‌شناسی ارتباط دارد و در توجیه مسائل از این علوم بهره می‌برد. به‌همین جهت پس از جنگ جهانی دوم، ژئومورفولوژی کاربردی در اغلب کشورهای جهان با روش سیستماتیک و با اهمیت خاص مورد توجه قرار گرفته‌است و بررسی عوامل گوناگون را به‌طور ترکیبی مدنظر می‌گیرد و می‌تواند پاسخگوی نیازهای برنامه‌های علوم طبیعی باشد.[۷۲]

• کاربرد در مطالعات ژئوفیزیک

ژئومورفولوژی با فراهم آوردن مقدمات لازم جهت استفاده از روش‌های پرخرج مانند سونداژهایی که در ژئوفیزیک رایج است یا هدایت آن‌ها از برتری خاصی برخوردار است. به این ترتیب که استفاده از روش‌های ژئوفیزیک و سونداژها به هزینه‌های بسیار زیادی نیاز دارد. با توسل به روش‌های ژئومورفولوژی می‌توان محل‌های مناسبی را انتخاب کرد که احتمال توفیق به‌کارگیری از روش‌های مذکور در آن بیشتر باشد. بدین ترتیب از هدر رفتن هزینه‌های سنگین در اعمال روش‌های ژئوفیزیک جلوگیری می‌شود.[۷۳]

• کاربرد در مطالعات زمین‌شناسی

زمین‌شناسانی که اطلاعات کافی از اصول ژئومورفولوژی دارند به کمک داده‌های حاصل از مطالعات اشکال ناهمواری‌ها، خطوط اصلی اشکال تکتونیک را که از مهم‌ترین موضوعات زمین‌شناسی است، مشخص می‌کنند. همچنین کاربرد ژئومورفولوژی در زمین‌شناسی و تفسیرعکس‌های هوایی به منظور شناسایی برون‌زدها اهمیت دارد که به فتوژئولوژی معروف است. استفاده از عکس‌های هوایی بیش‌تر در در مشخص نمودن واحدهای سنگ‌شناسی و وضع استقرار آن‌ها نسبت به‌هم است که به رخساره و ماهیت سنگ‌ها پی می‌بریم. همچنین در پژوهش‌های زمین‌شناسی که بر پایه اصول منطقی استوار باشد، کشف معادن بزرگ مانند مس، طلا، نفت و… به سهولت و به سرعت امکان‌پذیر می‌شود.[۷۴]

• کاربرد در مطالعات رسوب‌شناسی

ویژگی سنگ‌های رسوبی با نوع و جنس مواد تشکیل دهنده آن‌ها و با کیفیت انباشته‌شدن این مواد روی یکدیگر و نوع تغییر شکل آن‌ها و تبدیل مواد به سنگ (دیاژنز) در ارتباط است. گرچه مرحله تبدیل مواد به سنگ‌های رسوبی یعنی مرحله دیاژنز در قلمرو مطالعات زمین‌شناسی قرار می‌گیرد، ولی در مرحله اولیه آن یعنی نحوه پیدایش مواد تشکیل دهنده رسوبات و چگونگی حمل و رسوب‌یافتن آن‌ها در قلمرو مطالعات ژئومورفولوژی قرار دارد. ماهیت سنگ‌های رسوبی از نظر توصیفی که به پتروگرافی معروف است و همچنین از جهت اندازه دانه‌های تشکیل دهنده آن که دانه‌بندی خوانده می‌شود مستقیماً به عوامل ژئومورفولوژی مربوط می‌شود. همچنین مورفوژنز، با تخریب و فرسایش سنگ‌های مادر، نوع و مقدار مواد را که به حوضه‌های رسوبی می‌رسد تنظیم و هدایت می‌کند.[۷۵]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

مقیاس در ژئومورفولوژی

یخچال بالتورو در قراقروم پاکستان با ۶۲ کیلومتر طول یکی از بزرگ‌ترین یخچال‌های کوهستانی دنیاست.

فرایندهای گوناگون ژئومورفولوژی در مقیاس‌های زمانی و مکانی متفاوتی عمل می‌کنند. همچنین ممکن است واکنش و پاسخ چشم‌اندازها به نیروهایی مانند اقلیم و تکتونیک بر اساس مقیاسی که فرایندها در آن رخ می‌دهد، انجام شود. امروزه این دیدگاه‌ها به‌عنوان کلیدی در مطالعات ژئومورفولوژی به‌شمار می‌روند.[۷۰]

به‌منظور سهولت در دسته‌بندی مقیاسی چشم‌اندازها، برخی ژئومورفولوژیست‌ها از این رده‌بندی استفاده می‌کنند:

• یکم: قاره‌ها، حوضه‌های اقیانوسی و مناطق اقلیمی (~۱۰۰۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع)
• دوم: سپرها، مانند سپر بالتیک و رشته‌کوه‌ها (~۱۰۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع)
• سوم: سرزمین‌های دور از دریا، منطقه ساحل (~۱۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع)
• چهارم: ماسیف‌ها مانند ماسیف سانترال در فرانسه یا گروهی از لندفرم‌های مرتبط (~۱۰۰۰۰ کیلومتر مربع)
• پنچم: دره رودخانه‌ها (~۱۰۰۰ کیلومتر مربع)
• ششم: کوه‌ها یا آتشفشان‌های منفرد، دره‌های کوچک (~۱۰۰ کیلومتر مربع)
• هفتم: دامنه‌ها، کانال‌های جریانی و خورها (~۱۰ کیلومتر مربع)
• هشتم: آبکندها (گالی) (~۱ کیلومتر مربع)
• نهم: پدیده‌های در اندازه متر[۷۱]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

فرایندها در ژئومورفولوژی

کلوت‌های کویر لوت

به مجموعه عوامل و نیروهای درونی و بیرونی که باعث ایجاد تغییر در چشم‌انداز زمین شده، فرایند و به مجموعه شکل‌های ارضی که در نتیجه عملکرد فرایندهای گوناگون ایجاد می‌شوند، فرم گفته می‌شود.[۵۱] فرایندهای اولیهٔ تشکیل‌دهنده بیشتر عوارض توپوگرافی سطح زمین شامل باد، امواج دریا، انحلال شیمیایی، حرکات توده‌ای، حرکتآب‌های زیرزمینی، جریان آب‌های سطحی، فعالیت‌های یخچالی، حرکات تکتونیکی و فعالیت‌های آتشفشانی است. به غیر از این فرایندهای اصلی و عمده، فرایندهای ژئومورفیک دیگری مانند فرایندهای بین‌یخچالی (ذوب وانجماد)، انحلال نمک و عوامل فرازمینی مانندشهاب‌سنگ‌ها نیز در تغییر شکل و چهره چشم‌اندازهای زمین دخالت دارند. امروزه علم ژئومورفولوژی به تبیین و تحلیل فرم و فرایندهای ژئومورفیک موجود در سطح زمین می‌پردازد که این موضوع حاکی از دیدگاه سیستمی در این علم است.[۵۲] پیشرفت‌ها در زمینه تاریخ زمین‌شناختی زمین، ژئومورفولوژیست‌ها را قادر ساخته تا بتوانند مقیاس‌های زمانی زمین‌شناختی که در آن فرایندهای ژئومورفولوژیک صورت می‌گیرد را اندازه‌گیری نمایند.[۵۳][۵۴] همچنین استفاده از تکنیک‌ها و ابزارهای نوین مانند سامانه موقعیت‌یاب جهانی، مدل‌های رقومی تهیه شده از تکنیک‌های سنجش از دور و اسکن لیزری امکان مطالعه کمّی این فرایندها را فراهم ساخته است. ازمدل‌سازی و شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای نیز برای بررسی نحوه عمل این فرایندها در طول زمان استفاده می‌شود.[۵۵]

فرایندهای رودخانه‌ای

دره پیچان‌رود اوواچ در صربستان و بوسنی و هرزگوین

تپه‌های ماسه‌ای تشکیل‌شده بر اثر فرایندهای بادی درکویر مرنجاب

نوشتار اصلی: رسوب رودخانه‌ای

رودخانه‌ها و نهرها به همراه آب، رسوبات را حمل و جابه‌جا می‌کنند. آب در هنگام جریان داشتن در بستر کانال خود قادر است رسوبات را به سمت پایین‌دست حوضه خود حمل و جابه‌جا نماید. این جابه‌جایی به شکل بار بستر و بارمعلق یا محلول صورت می‌گیرد. میزان حمل رسوبات به مقدار موجود بودن رسوبات و میزان دبی رود دارد.[۵۶]

همچنین رودخانه‌ها می‌توانند سنگ‌های بستر خود و دامنه‌های پیرامون خود را فرسایش داده و رسوبات جدیدی تولید نمایند. به‌این صورت رودخانه‌ها تنظیم‌کنندهسطح اساس در تحول و دگرگونی چشم‌اندازهای بزرگ‌مقیاس در محیط‌های غیریخچالی محسوب می‌شوند.[۵۷][۵۸] رودخانه‌ها عاملی کلیدی در میان عناصر چشم‌انداز محسوب می‌شوند.

فرایندهای بادی

نوشتار اصلی: فرسایش بادی

فرایندهای بادی حاصل فعالیت باد و به‌ویژه توانایی باد در شکل‌دادن و تغییر سطح زمین است. باد قادر به کاوش، جابه‌جایی و تراکم مواد است و در نواحی با پوشش گیاهیضعیف، عاملی مؤثر در فرسایش رسوبات سست به‌شمار می‌رود. اگرچه در بیشتر محیط‌ها آب و فرایندهای رودخانه‌ای قدرت حمل رسوب بیشتری نسبت به باد دارند ولی فرایندهای بادی در محیط‌هایی مانند بیابان از اهمیت بیشتری برخوردار است.[۵۹]

فرایندهای دامنه‌ای

سنگ‌لغزش در دوون انگلستان

سنگ و خاک تحت تأثیر نیروی گرانش به شکل خزش،لغزش، جریان‌های گِلی، ریزش به سمت پایین دامنه جابه‌جا می‌شود. این فرایندها علاوه بر کره زمین در ناهید، مریخ،تیتان و یاپتوس نیز دیده شده‌است. فرایندهای دامنه‌ای می‌توانند توپولوژی سطح دامنه‌ها را تغییر دهند که این تغییر نیز به نوبه خود می‌تواند باعث تغییر در فرایندهای دامنه‌ای شود. آن‌دسته از فرایندهای دامنه‌ای که به حد آستانه بحرانی می‌رسند، قادر به جابه‌جایی حجم بسیار زیادی از مواد به‌صورت بسیار سریع می‌باشند که این موضوع، فرایندهای دامنه‌ای را به عاملی بسیار مهم در تغییر چشم‌اندازهای دارای فعالیت تکتونیکی تبدیل ساخته است.[۶۰]

در سطح زمین، فرایندهای زیستی مانند حفاری موجودات زنده یا اثرات ریشه درختان نیز ممکن است نقش مهمی در میزان و شدت فرایندهای دامنه‌ای ایفا نماید.[۶۱]

نوشتار(های) وابسته: زمین‌لغزش، زمین‌خزش، سنگ‌ریزش، سنگ‌لغزشو روانه گلی

یخچال Aletsch در سوئیس، بزرگ‌ترین یخچال آلپ

فرایندهای یخچالیویرایش

نوشتار اصلی: یخچال طبیعی

یخچال‌ها با وجود گسترش جغرافیایی محدود، از عوامل مؤثر در تغییر چشم‌اندازها به‌شمار می‌روند. حرکت تدریجی یخ به‌سمت پایین باعث سایش و برداشت سنگ‌های زیرین و کناری یخچال می‌شود. سایش یخچال موادی ریزدانه به‌نام آردسنگ یخچالی تولید می‌کند. آوار و رسوباتی که توسط یخچال حمل شده و پس از عقب‌نشینی یخچال به‌جا می‌ماند یخرفت نام دارد. فرسایش یخچالی باعث ایجاد دره‌های U شکل می‌شود، برخلاف دره‌های V شکل که منشاٰ رودخانه‌ای دارند.[۶۲]

همراهی فرایندهای یخچالی با دیگر عناصر چشم‌انداز به‌ویژه فرایندهای رودخانه‌ای و دامنه‌ای عامل مهمی در شکل‌دهی و تغییر چشم‌اندازهای دوره پلیوپلیستوسن است و رسوبات آن در محیط‌های کوهستانی مرتفع به‌جای مانده‌است. در محیط‌هایی که در دوران اخیر تحت تأثیر یخچال بوده‌اند ولی در حال حاضر اثری از یخچال در آن‌ها وجود ندارد در مقایسه با محیط‌هایی که هرگز یخچالی نبوده‌اند، میزان تغییر و تحول بیشتری در چشم‌انداز به چشم می‌خورد. فرایندهای ژئومورفیک غیریخچالی که در عین حال توسط یخچال‌های دوران گذشته شکل گرفته‌اند، به نام فرایندهای نیمه‌یخچالی نامیده می‌شود. این مفهوم با فرایندهای بین‌یخچالی که به‌طور مستقیم با تشکیل و ذوب یخ مرتبط است، تفاوت دارد.[۶۳]

فرایندهای ساحلی

تخریب خانه‌های ساحل پاسیفیکا، کالیفرنیا پس از یکتوفان بزرگ در سال ۱۹۹۷

باد، امواج، جزر و مد و جریان‌های دریایی مهم‌ترین فرایندهای تأثیرگذار در آب‌های ساحلی هستند. این فرایندها انرژی لازم را برای شکل‌دهی یا تغییر نوار ساحلی از طریق فرسایش، حمل و رسوب‌گذاری تأمین می‌کنند. با وجود این‌که امواج، جزر و مد و جریان‌های دریایی در ارتباط با همدیگر عمل می‌کنند، ولی یکی از فرایندها ممکن است اثر دیگر فرایندها را افزایش یا کاهش دهد.[۶۴]

فرایندهای ساحلی از راه‌های مختلفی ایجاد می‌شوند و برخی نیز چندین منشأ دارند. انواع جریان‌های ساحلی عبارتند از:

• جریان گردابی: زمانی که آب حاصل از شکست امواج، به‌طور زاویه‌دار به خط ساحلی می‌رسند، این نوع جریان تشکیل می‌شود.
• جریان ناشی از امواج: هنگامی که امواج به‌طور زاویه‌دار به خط ساحلی می‌رسند، موجب جریان آب در امتداد ساحل می‌شوند و این جریان را ایجاد می‌کند.
• جریان جزر و مدی: در اثر حرکات جزر و مدی و بالا و پایین رفتن آب بر اثر جزر و مد ایجاد می‌شود.
• جریان اقیانوسی: حرکت توده‌ای و آرام آب در واکنش به تغییرات شوری و دمای آب و فشار اتمسفر و باد است.
• جریان ناشی از وزش باد: در جهت وزش باد ایجاد می‌شود.
• جریان رودخانه‌ای: جایی که رودخانه وارد دریا می‌شود، این نوع جریان ایجاد می‌شود.

همچنین جریان‌های ناشی از اختلاف چگالی نیز وجود دارد که آب از مناطق با چگالی بیشتر به مناطقی با چگالی کمتر حرکت می‌کند ولی در سواحل تأثیری ندارند.[۶۵]

فرایندهای زمین‌ساختی

گسل سراسری زاگرس (به رنگ زرد) و دیگر گسل‌هایزاگرس که بر اثر فرایندهای زمین‌ساختی پدید آمده‌اند.

نوشتار اصلی: زمین‌ساخت

تأثیرات تکتونیک (زمین‌ساخت) بر ژئومورفولوژی می‌تواند در بازه‌ای از چند میلیون سال تا یک دقیقه یا کمتر متغیر باشد. تأثیرات زمین‌ساخت بر چشم‌اندازها وابستگی زیادی به ویژگی‌های سنگ بستر زیرین دارد که شکل‌گیری نوع مورفولوژی زمین‌ساختی را کنترل می‌کند. زمین‌لرزهمی‌تواند در عرض چند دقیقه اراضی وسیعی را به در آب غرق کرده و تالاب‌های جدید ایجاد نماید. تغییراتایزوستاتیک در طول صدها یا هزاران سال می‌تواند تغییرات قابل‌توجهی را ایجاد نماید و باعث فرسایش کمربندهای کوه‌زایی و کمربندهای بالازدگی در زمین شود. حرکات بلندمدت تکتونیک صفحه‌ای باعث بالاآمدگی کمربندهای کوه‌زایی، تشکیل رشته‌کوه‌های بزرگ به‌صورت کانون فرایندهای رودخانه‌ای و دامنه‌ای و تولید رسوب در مدت طولانی گردد. فرایندهای عمیق‌تر در گوشته زمین مانند گازهای گوشته و لایه‌لایه شدن سنگ‌کره زیرین نیز می‌تواند در طولانی‌مدت (بیش از میلیون سال) و در مقیاس بزرگ (هزاران کیلومتر مربع) نقش مهمی را در تغییر و تحول توپوگرافی زمین ایفا نماید.[۶۶][۶۷]

فرایندهای آذرین

گدازه‌های ناشی از فوران آتشفشانی در جزایر هاوایی.

فرایندهای آذرین آتشفشانی (فورانی) و پلوتونیک (نفوذی) تأثیرات مهمی در ژئومورفولوژی دارند. فعالیت آتشفشان‌ها باعث تجدید جوانی چشم‌اندازها، پوشیده شدن سطوح قدیمی با گدازه، انتشار مواد آذرآواری و تغییر مسیر رودخانه‌ها می‌گردد. مخروط‌های آتشفشانی ایجاد شده بر اثر فوران، توپوگرافی مهمی را می‌سازد که می‌تواند تحت تأثیر دیگر فرایندهای سطحی قرار گیرد. سنگ‌های نفوذیکه در عمق زمین سرد و محکم شده‌اند، بسته به این‌که دارای تراکم کمتر یا متراکم‌تر از سنگ پیشین باشند، می‌توانند باعث بالاآمدگی یا نشست سطوح شوند.[۶۸]

فرایندهای زیستی

تعامل موجودات زنده با لندفرم‌ها یا فرایندهای بیومورفولوژیک به شکل‌های گوناگون باشد. زیست‌شناسیمی‌تواند از راه‌های گوناگونی مانند تأثیر بیوشیمی بر هوازدگی و انحلال شیمیایی، تأثیر فرایندهای مکانیکی مانند حفاری موجودات زنده و تأثیر رشد درختان بر تشکیل خاک و حتی کنترل فرسایش جهانی خاک از طریق مدل‌سازی آب‌وهوایی و تعادل دی‌اکسیدکربن بر بسیاری از فرایندهای ژئومورفیک تأثیر بگذارد. چشم‌اندازهای زمینی که در آن نقش عوامل بیولوژیک در فرایندهای سطحی کاملاً قابل چشم‌پوشی باشد، بسیار نادر است ولی ممکن است اطلاعات مهمی برای مطالعه ژئومورفولوژی سایر سیارات مانند مریخ را دربرداشته باشند.[۶۹]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

قلمرو مطالعه ژئومورفولوژی

تصویر ماهواره‌ای یک آبدره (فیورد) در گرینلند

موضوع ویژه مطالعه ژئومورفولوژی سطح تماس و محل برخورد قلمرو سه‌گانه آبی، گازی و جامد است.[۳۴] به عبارت دیگر محیط مطالعه ژئومورفولوژی محل تلاقی پوسته جامد زمین، هواکره و آب‌کره است. سطح زمین از منابع گوناگون انرژی بهره‌مند می‌شود و قلمرو فیزیکی و جغرافیایی ویژه‌ای را به‌وجود می‌آورد که ویژگی عمدهٔ آن تحرک و پویایی (دینامیک) آن است. این پویایی در مقیاس زمانی و مکانی، در سطوح کاملاً متفاوت ظاهر می‌گردد که در بُعد زمانی به میلیاردها سال تحول ژئوفیزیکی کره زمین مربوط می‌شود و در بعد مکانی از ذره بسیار کوچک در حدیون‌ها تا سیاره زمین گسترش می‌یابد. موضوعات ژئومورفولوژی که بخش اعظم محیط طبیعی یا قلمرو فیزیکی و جغرافیایی را تشکیل می‌دهد، از این قاعده مستثنی نیست و مطالعات آن در زمان و مکان‌های مختلف از چندین روز تا چندین میلیارد سال، و در مقیاس میکروسکوپی تا مقیاس کره زمین انجام می‌شود. پوسته زمین و سطح آن به‌طور دائم در معرض کشمکش و تعارض عوامل دینامیک درونی و دینامیک بیرونی قرار گرفته و پیوسته می‌کوشد به یک تعادل و پایداری نسبی دست یابد. اشکال موجود در زمین نیز حاصل و عمل مشترک این دو عامل (دینامیک درونی و دینامیک بیرونی زمین) هستند.

ناهمواری‌های اولیه یا اصلی زمین بر اثر دخالت نیروهای درونی به‌وجود می‌آیند؛ بنابراین اشکال اولیه ناهمواری‌ها حاصل دخالت مستقیم دینامیک درونی زمین است. نیروهای دینامیک درونی از داخل زمین منشأ می‌گیرد و شامل فعالیت‌های آتشفشانی، انتقال آرام حرارت کره زمین به سطح و فعالیت‌های زمین‌ساختی است. معمولاً این نیروها سبب تغییرات بزرگ‌مقیاس در سطح زمین می‌گردند. نیروهای دینامیک بیرونی زمین نیز از منظومه شمسی منشأ می‌گیرد و شامل نیروی گرانش، انرژی خورشیدی و عوامل اقلیمی است.[۳۵] دینامیک بیرونی زمین در ارتباط با شرایط اقلیمی در حالت‌های مختلف بر سطح زمین اثر کرده و اشکال آن را در طول زمان، متناسب با ماهیت اشکال اولیه و مکان قرارگیری آن‌ها در سطح زمین تغییر داده و چهرهٔ جدیدی به آن‌ها می‌دهد.[۳۶]

در سطح کره زمین عواملی که موجب دگرگونی و تغییر شکل می‌شوند به عوامل مورفوژنیک (شکل‌زا) معروف هستند و مطالعه آن‌ها در قلمرو ژئومورفولوژی قرار می‌گیرد. این روش بر اساس نگرش سیستمی است، زیرا عوامل یاد شده با یکدیگر در ارتباط کامل هستند. بدین ترتیب که عوامل شکل‌زا در یک سطح تماس منجر به تولیدسازندهای سطحی، خاک و شکل‌بندی جدیدی می‌شوند. سازندهای سطحی در این قسمت از سطح زمین، از تغییرات تشکیلات زمین‌شناسی در تماس با هواکره و آب به‌دست می‌آید که به هوازدگی معروف است.[۳۷] در مطالعهٔ ناهمواری‌های پوسته جامد زمین می‌توان سه ناحیه به شرح زیر تشخیص داد:

• زمین‌هایی که در آب فرورفته‌اند (اعماق دریاها ودریاچه‌ها).
• زمین‌هایی که خارج از آب هستند یعنی خشکی‌ها.
• ناحیه تلاقی این دو یعنی ساحل که خود قلمرو ویژه‌ای است.[۳۸]

 

شاخه‌ها

پس از ظهور ژئومورفولوژی به‌عنوان یک شاخه علمی مستقل توسط ویلیام موریس دیویس، این علم در چهار قلمرو ژئومورفولوژی تاریخی، ژئومورفولوژی فرایند، ژئومورفولوژی مدرن و سپس ژئومورفولوژی کاربردی توسعه یافته‌است. در ژئومورفولوژی مدرن با عمر کوتاه، ژئومورفولوژیست‌ها سه موضوع مهم از زمین‌چهره‌ها یعنی شکل، فرایند و زمان را مطالعه می‌نمایند.[۳۹] مطالعات فرایند (و مطالعات کمّی) برای سه یا چهار دهه از حاکمیتی جدی برخوردار گشت و مطالعات تاریخی که به واسطه مطالعات کمّی از میدان به‌دررفته بود بعداً با ساختاری قوی‌تر برگشت و در ترکیب با مطالعات فرایند، ژئومورفولوژی مدرن را به‌وجود آورد. ژئومورفولوژی کاربردی که بعد از جنگ جهانی دوم پدید آمد، زادهٔ ژئومورفولوژی مدرن است. در بطن این تحولات انواع دیگر شاخه‌های ژئومورفولوژی نیر به‌وجود آمدند که از جمله آن‌ها می‌توان به ژئومورفولوژی ساختمانی و ژئومورفولوژی اقلیمی اشاره نمود.[۴۰] در حال حاضر دوشاخه اصلی ژئومورفولوژی عبارتند از ژئومورفولوژی نظری (محض) و ژئومورفولوژی عملی (کاربردی). ژئومورفولوژی نظری (محض) نیز متشکل از ژئومورفولوژی ساختمانی و (دینامیک درونی) و ژئومورفولوژی اقلیمی (دینامیک بیرونی) است.[۴۱]

ژئومورفولوژی ساختمانی

فرورانش یک پوسته اقیانوسی تحت تأثیر نیرویزمین‌ساخت صفحه‌ای و تشکیل کمربند کوه‌زایی غیربرخوردی (مثال: رشته‌کوه آند).

ژئومورفولوژی ساختمانی[پ ۵] ناهمواری را در رابطه با ساختمان زمین‌شناسی بررسی می‌کند و سپس اشکال ساختمانی را طبقه‌بندی می‌نماید و از ماهیت سنگ‌ها و طرز قرار گرفتن آن‌ها و پدیده‌هایی که از عمل زمین‌ساخت (مانند خمیدگی‌های طبقات، شکستگی‌ها، چین‌ها و…) حاصل می‌شود، بحث می‌کند. به‌عبارت دیگر خطوط اصلی پیکرشناسی ساختمان زمین از طبیعت سنگ‌ها و نظم و ترتیب آن‌ها شناخته می‌شود[۴۲] و می‌توان گفت قسمت عمده شکل گیری‌های پوسته زمین به وسیله این علم شناخته می‌شوند. چنان‌چه ناهمواری را در رابطه با ساختمان زمین‌شناسی مطالعه کنیم و اشکال ساختمانی را طبقه‌بندی و تعریف نماییم با ژئومورفولوژی ساختمانی سر و کار خواهیم داشت. به عبارت دیگر اصول پیکرشناسی ساختمان زمین به کمک طبیعت سنگ‌ها یعنی ساختمانسنگ‌شناسی و نظم و ترتیب آن‌ها، (یعنی ساختمان زمین) مورد مطالعه قرار می‌گیرند.[۴۳] بر اساس نظریه‌ها و مباحث موجود در ژئومورفولوژی ساختمانی، یک سری نیروها تحت عنوان عوامل درون‌زا[پ ۶] که منشأ آن‌ها ماگمااست، بر پوسته زمین اثر گذاشته و با حرکاتی مثلکوه‌زایی و خشکی‌زایی آن را متأثر می‌سازند. در نتیجه این نیروها اسکلت اصلی ناهمواری‌های سطح کره زمین یا ناحیه‌ای از آن را پی‌ریزی نموده و واحدهای اصلی و بزرگ‌مقیاس ناهمواری را پدیدمی‌آورند. این‌گونه زمین‌چهره‌ها را در قالب ماکروتوپوگرافی یا ماکروژئومورفولوژی مورد مطالعه قرار داد.[۴۴]

ژئومورفولوژی اقلیمی

بدبوم‌های پدید آمده در شیل‌های بریده‌شده توسط رود فرمونت در فلات کنویل شمالی در ایالت یوتا که به‌نام دروازه آبی معروف است. گرو کارل گیلبرت این منطقه را با جزییات کامل مطالعه و تشریح کرد که اساس مشاهدات وی در بسیاری از مطالعات ژئومورفولوژیکی را شکل داد.

ژئومورفولوژی اقلیمی[پ ۷] از زیرشاخه‌های دانش ژئومورفولوژی است که ناهمواری‌های زمین را در رابطه با اثر اقلیم در ارتباط با ساختمان زمین‌شناسی بررسی می‌کند و ظهور اشکال ناهمواری را از طریق فرسایش تفریقی بیان می‌نماید.[۴۵] ژئومورفولوژی اقلیمی به نقش عوامل سازنده دینامیک بیرونی و چگونگی عمل‌کرد آن‌ها به‌ترتیب دخالت زمانی و به تفکیک عامل می‌پردازد. مهم‌ترین عوامل دینامیک بیرونی دما و بارندگی و تغییرات فیزیکی آن‌ها بر حسب زمان و مکان می‌باشند[۴۶] که به‌صورت عوامل حمل مانند آب‌های جاری، باد و یخچال‌ها موجب کنده‌کاری ناهمواری‌ها گشته و کم و بیش موجب تخریب و از بین رفتن آن‌ها می‌گردند، مطالعه این گونه عوامل، ژئومورفولوژی [اقلیمی یا فرسایشی را تشکیل می‌دهد. ژئومورفولوژی اقلیمی به‌نحوی چهرهٔ ظاهری ناهمواری‌ها را بررسی می‌کند. در حالی که ژئومورفولوژی ساختمانی، استخوان‌بندی ناهمواری را در ارتباط با اهمیت نسبی و نظم و ترتیب توده‌هایی از سنگ مطالعه می‌نماید که در برابر فرسایش مقاومت‌های متفاوتی دارند.[۴۷]ژئومورفولوژی اقلیمی و دینامیک بیرونی، نقش و تأثیر اتمسفر (هوا و اقلیم) و سایر عوامل خارجی را بر پوسته زمین و ناهمواری‌های آن بررسی می‌کند. در واقع یک‌سری نیروها تحت عنوان عوامل برون‌زا[پ ۸] وارد عمل شده و به دست‌کاری یا تغییر و تحول ساختمان و اسکلت ناهمواری‌ها می‌پردازد. این عوامل عبارتند از: عوامل اقلیم‌فرسا (اثرهوای ساکن، اثر هوای جاری یا باد، یخ و یخچال، بارندگی و آب‌های روان)، عوامل بیوژنیک (گیاهان و جانوران) و عوامل آنتروپوژنیک و تکنوژنیک (انسان و تکنولوژی وابسته به وی). منشأ و خاستگاه عوامل برون‌زا عمدتاً امواج الکترومنیتیک (انرژی خورشیدی)، شیب زمین، نیروی گرانش، نیروی کوریولیس و گریز از مرکز و نیروی کشندی (جزر و مد) و امثال آن است. این عوامل عمدتاً به‌صورت تغییر دهندهٔ ناهمواری‌ها وارد عمل شده و هدف نهایی آن‌ها کاهش و تقلیل حجم برجستگی‌ها، تسطیح ناهمواری‌ها و نهایتاً محو کامل آن‌ها است. این اَعمال در قالب سه فرایند تخریب و فرسایش، حمل و رسوب مواد صورت می‌گیرد. البته این اهداف زمانی تحقق می‌یابد که عوامل و نیروهای درون‌زا بدون واکنش بوده و حالت انفعالی داشته باشند. در حالی که چنین نبوده و به‌طور هم‌زمان با فعالیت نیروهای بیرونی، نیروهای درونی نیز وارد عمل شده و واکنش نشان می‌دهند.[۴۸]

ژئومورفولوژی دیرینه

ژئومورفولوژی دیرینه[پ ۹] وضعیت ناهمواری‌های گذشته زمین را مورد بررسی قرار می‌دهد و دانشمندان علوم زمین از تجزیه و تحلیل آن، تاریخ زمین را مورد مطالعه قرار می‌دهند. همچنین علم خاک‌شناسی دیرینه در مطالعات ژئومورفولوژی دیرینه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ژئومورفولوژی دیرینه، ناهمواری‌های گوناگونی مورد مطالعه قرار می‌گیرد که عبارتند از: ناهمواری‌های به‌جا مانده، ناهمواری‌های دفن‌شده و ناهمواری‌های از زیرخاک درآمده.[۴۹]

ژئومورفولوژی سیستماتیک

ژئومورفولوژی سیستماتیک[پ ۱۰] به دانش رده‌بندیچشم‌اندازهای طبیعی اطلاق می‌شود. از آنجا که پیچیدگی عارضه‌های سطح زمین گیج‌کننده است، رده‌بندی آن‌ها کار ساده‌ای نیست و به‌طور معمول این کار بر اساس برخی نظریات تکاملی انجام می‌شود.[۵۰]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

ژئومورفولوژی در ایران

فرج‌الله محمودی

ورود دانش ژئومورفولوژی به ایران و اشاعه آن از دانشگاه تهران آغاز می‌شود. اولین گام در این زمینه به‌وسیله احمد مستوفی برداشته می‌شود. اصطلاح پیکرشناسی زمینبرای اولین بار به‌عنوان معادل کلمه ژئومورفولوژی توسط مستوفی در سال ۱۳۱۸ به‌کار می‌رود. پس از تفکیک رشته‌های تاریخ و جغرافیا از یکدیگر در سال ۱۳۴۰، درس مستقل ژئومورفولوژی در سال ۱۳۴۳ در دانشگاه تهران ارائه شد که مدرس اصلی آن مستوفی و سپس دانشجویان وی فرج‌الله محمودی و جمشید جداری عیوضی بودند.[۲۶]

با تشکیل مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک، مطالعات ژئومورفولوژی در بیابان لوت به‌وسیله مستوفی و همکاران آغاز شد. گسترده‌ترین مطالعات میدانی پروژه لوت به وسیلهٔ مستوفی سرپرستی و برنامه‌ریزی گردید و خود وی دو بار از ریگ لوت با شتر عبور نمود و ضمن ارائه اطلاعات ارزشمند از لوت، نقشه ژئومورفولوژی بیابان مذکور را تهیه کرد.[۲۷][۲۸]

گرچه بنیادگذار ژئومورفولوژی در ایران، احمد مستوفی است اما می‌توان گفت شاخص‌ترین چهره ژئومورفولوژی ایران فرج‌الله محمودی است.[۲۹] در سال ۱۳۴۶، تدریس ژئومورفولوژی را در گروه جغرافیای دانشگاه تهران به‌عهده گرفت. تمرکز مطالعات او بر روی لندفُرم‌ها و فرایندهای مناطق بیابانی و به‌ویژه بیابان لوت بود که حتی در برخی موارد به تشریح و تحلیل مبانی فرایندهای بادی و حملماسه در دنیا کمک نمود.[۳۰] وی برای شناخت ژئومورفولوژی ایران به مدت ۷ سال (۱۳۵۷–۱۳۵۰) به بیشتر نقاط ایران سفر و اطلاعات ارزشمندی را دربارهٔ ژئومورفولوژی این کشور جمع‌آوری کرد. بخش عمدهٔ پیشرفت‌های علمی و آموزشی و تربیت متخصصان نسل جدیدتر ژئومورفولوژی در ایران مدیون زحمات فرج‌الله محمودی، مقصود خیام و عبدالحمید رجایی است. علاوه بر ایشان، دانشمندان دیگری از جمله محمود حریریان، مهدی صدیقی، بدیع‌الله فیروزی، جمشید جداری عیوضی و حسن احمدی به گسترش دانش ژئومورفولوژی در ایران کمک کردند.[۳۱]

تا پیش از تفکیک شاخه ژئومورفولوژی از جغرافیای طبیعی، دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، به دلخواه پایان‌نامهٔ خود را در یکی از موضوعات اقلیم‌شناسی یا ژئومورفولوژی می‌گذراندند. پس از تفکیک این گرایش‌های رشته جغرافیای طبیعی به ژئومورفولوژی و اقلیم‌شناسی، رشته ژئومورفولوژی طی نیمهٔ اول دهه ۱۳۷۰ خورشیدی در دانشگاه‌های تهران و تبریز راه‌اندازی و سپس به دیگر واحدهای دانشگاهی کشور گسترش می‌یابد. در حال حاضر علاوه بر مقطع کارشناسی، دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری ژئومورفولوژی در دانشگاه‌های بزرگ دولتی و برخی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامیپذیرفته می‌شوند. اکنون دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با مساعدت‌های موسسه جغرافیا و انجمن ایرانی ژئومورفولوژی کانون اصلی فعالیت‌های ژئومورفولوژی در ایران به‌شمار می‌رود.[۳۲]

انتشارات ژئومورفولوژی در ایران را می‌توان به سه بخش کتاب‌ها، مقاله‌ها و نقشه‌های ژئومورفولوژی تقسیم نمود. کتاب‌ها عمدتاً در زمینه مبانی ژئومورفولوژی، ژئومورفولوژی کاربردی، ژئومورفولوژی ایران، فرهنگ ژئومورفولوژی و کاربرد سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در ژئومورفولوژی منتشر شده‌اند. مقاله‌های ژئومورفولوژی نیز در مجلات گوناگون علمی- پژوهشی کشور که وابسته به دانشگاه‌ها یا موسسه‌های پژوهشی هستند، به چاپ می‌رسد. در این بین به‌ترتیب مقالات ژئومورفولوژی عمومی، ساختمانی، فرایندهای دامنه‌ای و رودخانه‌ای، ژئومورفولوژی دیرینه و تکامل چشم‌انداز، بیابان و فرایندهای بادی، ژئومورفولوژی ساحلی، هوازدگی و کارست، ماهیت و تاریخچه ژئومورفولوژی، ژئومورفولوژی کاربردی و ژئومورفولوژی یخچالی بیشترین درصد مقالات را به‌خود اختصاص می‌دهند. فعالیت‌ها در زمینه تهیه نقشه‌های ژئومورفولوژی در ایران چندان زیاد نبوده و منحصر به کارهای فرج‌الله محمودی، جمشید جداری عیوضی، محمدرضا ثروتی و سپس سازمان زمین‌شناسی و در حال حاضر مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران می‌گردد.[۳۳]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

ژئومورفولوژی کمّی

هنگامی که پنک و دیویس و پیروان نظریات آن‌ها دراروپای غربی به مطالعه و تحقیقات اولیه مشغول بودند، مکتب بزرگ و مستقل دیگری در نیمه قرن بیستم در ایالات متحده رشد و توسعه یافت. به دنبال کارهای اولیه دانشمندان پیشگامی نظیر گرو کارل گیلبرت در اوایل قرن بیستم، گروهی از دانشمندان علوم طبیعی، زمین‌شناسان و مهندسان هیدرولیک مانند رالف آلگر بنگنولد، جان هاک، لونا لئوپولد، توماس مادوک و آرتور استرالر شروع به مطالعه و تحقیق بر روی شکل عناصر چشم‌انداز مانند رودخانه‌ها و دامنه‌ها با استفاده از روش‌های بازدید مستقیم، سیستماتیک، اندازه‌گیری‌های کمّی ابعاد مختلف پدیده‌ها و مقیاس‌گذاری این اندازه‌گیری‌ها نمودند. این روش‌ها امکان درک وضعیت گذشته و پیش‌بینی وضعیت آینده چشم‌اندازها بر اساس شکل کنونی آن‌ها را برای محققان فراهم ساخت. ژئومورفولوژی کمّی می‌تواند دینامیک شاره‌ها و مکانیک جامدات، ژئومورفومتری، مطالعات آزمایشگاهی، اندازه‌گیری‌های میدانی، کارهای تئوریک و همه زمینه‌های مربوط به مدل تکامل چشم‌انداز را دربر گیرد. از این روش‌ها برای درک و مطالعه هوازدگی و تشکیل خاک، انتقال رسوب، تغییر چشم‌انداز و رابطه میان اقلیم، زمین‌ساخت، فرسایش و رسوب‌گذاری استفاده می‌شود.[۲۳]

ژئومورفولوژی معاصر

از نیمه دوم قرن بیستم، جهت‌گیری‌های مدرن و پیشرفته در ارتقای مرتبه علمی دانش ژئومورفولوژی نقش مؤثری داشته‌است. در ژئومورفولوژی مدرن با عمر کوتاه، ژئومورفولوژیست‌ها سه موضوع مهم از لندفرم‌ها یعنی شکل، فرایند و تاریخ را مطالعه می‌نمایند.[۲۴] امروزه گرایش به سوی ژئومورفولوژی کاربردی است و عقاید امروزی بیش‌تر تمایل دارد که روش‌های علمی را جایگزین تصورات پیشین نماید و به‌همین دلیل دیدگاه سیستم‌های فرسایشی جایگزین تفکر چرخه فرسایش شده‌است. به علاوه ژئومورفولوژی جدید بیشتر مبتنی بر مقایسه سیستماتیک اشکال ناهمواری‌ها و نهشته‌هایی است که موجب تعیین سن آن‌ها می‌گردد و همچنین تعیین اشکال اولیه و اصلی ناهمواری‌ها و بالاخره شناسایی فرایندها و محیط‌های ریخت‌اقلیمی، هنگامی که ناهمواری‌ها را به‌وجود آورده‌اند مورد توجه است.[۲۵]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

واژه‌شناسی ژئومورفولوژی

ژئومورفولوژی از سه واژهٔ یونانی /ژِئو/[پ ۱] به معنایزمین، /مُرفِه/[پ ۲] به معنای شکل (ریخت) و /لُگُس/[پ ۳]به معنای شناخت تشکیل شده‌است.[۴]

در زبان فارسی برابرهای گوناگونی برای بیان یا توصیف اصطلاح ژئومورفولوژی به‌کار برده‌اند که از آن‌جمله می‌توان به زمین‌ریخت‌شناسی، پیکرشناسی زمین، شناخت ناهمواری‌های زمین، شناسایی عوارض زمین،زمین‌شکل‌شناسی و زمین‌شناسی سطحی اشاره نمود. با این وجود بیشتر متخصصان و محققان این رشته و سایر رشته‌های مرتبط در کشور ترجیح می‌دهند اصطلاح ژئومورفولوژی را به‌کار ببرند.[۵]

 

دید کلیویرایش

عمر پوستهٔ کف‌دریا. قرمز نشان‌دهندهٔ جوان‌تر است.

به‌طور کلی ژئومورفولوژی دانش شناسایی اشکال ناهمواری‌های زمین است و به مطالعهٔ علمی ویژگی‌های هندسی سطح زمین می‌پردازد. اگرچه ویژگی‌های هندسی سطح زمین عموماً به آن دسته از شکل‌های سطح زمین محدود می‌شود که در سطح دریا یا در بالاتر از سطح دریا توسعه یافته‌اند، اما ژئومورفولوژی همه ویژگی‌ها یا جنبه‌های سطحی مشترک بین قشر جامد زمین یا سنگ‌کره،آب‌کره و هواکره را در بر می‌گیرد. به این ترتیب در ژئومورفولوژی نه‌تنها شکل‌های سطحی قاره‌ها و مناطق حاشیه آن‌ها، بلکه ناهمواری‌ها و شکاف‌های کف دریاها و اقیانوس‌ها نیز بررسی می‌شود. به علاوه مشاهده سطحماه و مریخ و دیگر سیاره‌ها – از نزدیک و با استفاده از ماهواره‌ها – سبب شد که ژئومورفولوژی به بررسی جنبه‌های خارج از سطح زمین نیز بپردازد و بر گستره مطالعاتی خود بیفزاید.[۶]

دانش ژئومورفولوژی جدید بیشتر مبتنی بر مقایسه سامان‌مند اشکال ناهمواری‌ها و نهشته‌هایی است که موجب تعیین سن آن‌ها می‌گردد و همچنین تعیین اشکال اولیه و اصلی ناهمواری‌ها و بالاخره شناسایی فرایندها و محیط ریخت‌اقلیمی[پ ۴] که ناهمواری‌ها را بوجود آورده‌اند، مورد توجه است؛ و نیز، ژئومورفولوژی از مطالعات آماری برای بررسی اشکال ناهمواری‌ها بهره می‌گیرد و تلاش دارد در تحول ناهمواری‌های زمین، علی‌رغم پیچیده بودن مسئله دینامیک طبیعت، سهم فرایندهای گوناگون ناشی از آب و هوا و پوشش گیاهی و ماهیت سنگ‌ها و ساخت زمین و تغییر شکل‌هایزمین‌ساختی و میراث مراحل اولیه تکامل را از نظر دور ندارد.[۷]

 

پیشینهویرایش

ژئومورفولوژی دانشی نسبتاً جدید است که ابتدا به وسیلهٔ ویلیام موریس دیویس (۱۸۵۰–۱۹۳۴) جغرافی‌دان آمریکاییشکل گرفت و با تحقیقات ارزشمند دانشمندانی نظیر والتر پنک، لستر کینگ، والتر لانگبین، لونا لئوپولد و ریچارد چورلی (پایه‌گذار تئوری سیستمی در ژئومورفولوژی) به قوانین و اصول علمی خود رسید.[۸]

ژئومورفولوژی کهنویرایش

گرچه ژئومورفولوژی به‌عنوان نام یک دانش، واژه‌ای نسبتاً جدید است، ولی موضوع آن تاریخچه‌ای کهن دارد. این دانش از دیرباز به وسیله جغرافی‌دانان یونانی – بی‌آنکه عنوان مشخصی داشته باشد – شناخته شده بود.فیلسوفان یونان و روم قدیم در نوشته‌های خود نحوه شکل‌گیری رشته‌کوه‌ها و دیگر مناظر سطحی کره زمین را مورد توجه قرار داده و نظریاتی را ارائه نموده‌اند. ارسطو،هرادتوس، سنکا، استرابو، زنوفن و بسیاری افراد دیگر از ۶ قرن پیش از میلاد تا یک قرن پس از آن دربارهٔ موضوعاتی نظیر منشأ دره رودخانه‌ها و دلتاها و نوسان سطح دریاها بحث کرده‌اند. حدود هزار سال بعد ابن سینا دانشمند ایرانی (۹۸۰ تا ۱۰۳۷ میلادی) به نقل از ارسطو نظریهفرسایش تفریقی و ایجاد برخی از کوهستان‌ها را بر این اساس مطرح نموده‌است.[۹]

از آغاز رنسانس و در طول آن بسیاری از دانشمندان تاریخ زمین را مورد بررسی قرار داده‌اند. لئوناردو دا وینچی(۱۵۱۹–۱۴۵۲) بر مبنای وجود سنگواره‌ها و صدف‌های دریایی در کوهستان‌ها معتقد به تغییرات سطوح خشکی و دریاها بوده‌است. او همچنین حفر دره‌ها به‌وسیله رودها و انتقال رسوبات ناشی از آن را به دیگر مناطق تشخیص داده بود. هم‌زمان با لئوناردو دا وینچی، برنارد پالیسی دانشمند فرانسوی (۱۵۸۹–۱۵۱۰) در رابطه با مسائل ژئومورفولوژی و اشکال ناهمواری‌ها افکار مدرنی بیان می‌کند. مفاهیم ژئومورفولوژی مطرح شده توسط لئوناردو دا وینچی و برنارد پالیسی به‌مراتب غنی‌تر از مفاهیم بیشتر دانشمندانی است که سه قرن پس از ایشان اظهار گردیده است. اما این افکار تا قرن ۱۸ و حتی قرن ۱۹ ناشناخته ماند و در نتیجه از نفوذ زیادی برخوردار نشد.[۱۰]

ژئومورفولوژی نوین اولیهویرایش

الکساندر فون هومبولت

ویلیام موریس دیویس

گرو کارل گیلبرت

ریچارد چورلی

در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ با شتاب‌گرفتن نابودی اندیشه‌هایکاتاستروفیستی، نظریات متعددی دربارهٔ تاریخ زمین و نحوه شکل‌گیری آن و همچنین مطالعات زیادی مربوط به ناهمواری‌ها و مفهوم فرسایش ارائه گردید. در این میان، مفهوم فرسایش که ارتباط مستقیم‌تری با اندیشه ژئومورفولوژی داشت و در عهد قدیم و قرون وسطی نیز توجه بیشتر دانشمندان را جلب نموده بود، در دوره‌های جدیدتر مورد حمایت قرار گرفت و در زمینه مشخصی توسعه یافت.[۱۱]

پژوهش‌های علمی ژئومورفولوژی از اواخر سده ۱۸ آغاز گردید و در قرن نوزدهم بیش از پیش مورد توجه اغلبزمین‌شناسان قرار گرفت و در اثر مطالعات گوناگون در کشورهای جهان، دربارهٔ پدیده‌های ژئومورفولوژی اطلاعات بسیاری فراهم می‌آید. به عنوان نمونه هورس بندیکت دو سوسور دانشمند اهل ژنو ضمن بررسی یخچال‌ها و اشکال نهشته‌های یخچالی دریافته بود که گسترش یخچال‌ها در گذشته بسیار بیشتر از عصر حاضر بوده‌است. در نیمه اول قرن نوزدهم مطالعات دو سوسور به وسیله دانشمندسوییسی دیگری به نام لویی آگاسیز دنبال شد. وی مطالعات خود را دربارهٔ یخچال‌ها و رسوبات ناشی از آن دنبال نمود و دامنه گسترش یخچال‌ها و نقش آن‌ها در تغییر شکل ناهمواری‌ها را تأیید کرد.[۱۲]

در آلمان، ژئومورفولوژی از جریان فکری طبیعت‌گراها حاصل شد. در این زمینه می‌توان از الکساندر فون همبولت(بنیادگذار جغرافیای نوین) یاد کرد که جهت مطالعه پدیده‌های طبیعی، روش مشاهده را انتخاب کرد. همبولت در اوایل قرن نوزدهم در آمریکای لاتین به مطالعه مجموعه حیوانات، گیاهان و به‌ویژه ناهمواری‌ها پرداخت و اشکال مربوط به ژئومورفولوژی را همراه با سایر مطالب در یادداشت‌های خود به‌خوبی ذکر کرد.[۱۳]

در سال ۱۸۵۸، برای نخستین بار عبارت ژئومورفولوژی به‌وسیله کارل فردریش نومن بیان می‌شود و آلبرت پنک در اواخر قرن نوزدهم آن را رواج می‌دهد.[۱۴]

در فرانسه کسانی چون گستون دو لا نوئه (۱۹۰۲–۱۸۳۶) وامانوئل دو مارژری (۱۹۵۳–۱۸۶۲) که اولی توپوگراف و دیگری زمین‌شناس بود، اشکال کلاسیک ناهمواری ژورایی را با توجه به ساخت‌های چین‌خورده آن بررسی کرده و در سال ۱۸۸۸ کتابی به‌نام مقدمه‌ای بر ژئومورفولوژی تألیف نمودند و بدین ترتیب این دانش به‌عنوان یکی از علوم مهندسی معرفی شد[۱۵] و یکی از شاخه‌های نظام‌مند علوم زمین می‌گردد. در همان زمان در آلمان، فردیناند فون ریشتهوفن پایه دانش ژئومورفولوژی را در این کشور پی‌ریزی کرده‌است و نوشته‌های او که بیش‌تر بر اساس تجربه‌های شخصی بوده‌است، شکل‌یابی‌های مختلف ناهمواری‌های زمین را که ناشی از اثر انواع مهم آب‌وهوااست نشان می‌دهد. ریشتهوفن توانست برای اولین بار در مورد اثرات انواع آب‌وهوا بر اشکال ناهمواری‌ها اظهار نظر کرده و اساس ژئومورفولوژی اقلیمی را پی‌ریزی کند.[۱۶]

علاوه بر جغرافی‌دانان، زمین‌شناسان نیز به نوبه خود در جهت تعیین تاریخ زمین‌شناسی، تحول ناهمواری‌ها را مورد توجه قرار داده‌اند. چنانچه در اواسط قرن ۱۹ زمین‌شناسانانگلیسی نخستین کسانی بودند که مفهوم پیدایشدشتگون را بیان کردند.[۱۷]

در روسیه پدیده‌های بیرونی زمین در قرن نوزدهم مورد توجه دانشمندانی چون پتر کروپوتکین و واسیلی داکوچایف (پدر دانش خاک‌شناسی) قرار گرفت. طی سال‌های ۱۸۶۰ تا ۱۸۷۰، مطالعه نهشته‌های یخچالی و کوهستانی دوران چهارم در سیبری شرقی و طبقه‌بندی آن‌ها بر حسب پیدایش، توسط پتر کروپوتکین انجام شد.[۱۸] همچنین داکوچایف برای اولین بار تخریب استپ‌هارا به عنوان یکی از اشکال فرسایش خاک بررسی کرد و در مطالعه خاک‌های روی پادگانه‌های رود ولگا در سال ۱۸۹۱ متوجه نقش ناهمواری‌ها شد و ارتباط بین این‌دو را روشن ساخت. وی نشان داد که اغلب خاک‌ها مانند چرنوزیوممی‌تواند در تعیین سن شکل‌بندی یا شکل‌یابی ناهمواری‌ها به‌کار رود. بدین ترتیب در روسیه هنگامی که در غرب مفاهیم ژئومورفولوژی دیویسی توسعه می‌یافت، اساس ژئومورفولوژی تازه‌ای ریخته می‌شد که در آن رابطه‌ها با سایر علوم طبیعی و علوم زمین بیشتر مورد توجه قرار می‌گرفت.[۱۹]

در نیمه دوم قرن نوزدهم، ژئومورفولوژی با تئوری چرخه فرسایش ویلیام موریس دیویس (۱۹۳۴–۱۸۵۰) در ایالات متحده آمریکا به مرحله جدیدی پانهاد. وی با تنظیم و سیستماتیک کردن ایده‌های مربوط به تحول ناهمواری‌ها که تا زمان وی بیشتر توسط زمین‌شناسان مطرح شده بود، تئوری خود را در قالب دوره جغرافیایی یا دوره فرسایشیو فرسایش نرمال مطرح کرد. دیویس دانش اشکال ناهمواری‌های زمین را، که در سال ۱۸۵۸ توسط کارل فردریش نومن ژئومورفولوژی نامیده شد و سپس در سال ۱۸۹۴ توسط آلبرت پنک شهرت پیدا کرد و تا آن زمان یکی از شاخه‌های فرعی زمین‌شناسی محسوب می‌شد، به شکل دانشی تخصصی و با هدف و فرهنگ ویژه خود مطرح کرد و به این دانش نظام عقیدتی انسجام‌یافته‌ای بخشید و اصالت آن را تثبیت نمود. از این دیدگاه دیویس را می‌توان بنیادگذار ژئومورفولوژی به‌عنوان دانشی تخصصی دانست.[۲۰] با ارائه نظریه چرخه فرسایش، ژئومورفولوژی وارد مرحله جدیدی از نگرش فیزیوگرافی می‌شود و ویلیام موریس دیویس شخصیت علمی جهانی پیدا می‌کند و مکتب وی در انگلستان و فرانسه توسعه می‌یابد و ایده‌ها و نظریه‌های وی در بسیاری از نشریات علمی منتشر و بررسی می‌شود. نظریه چرخه فرسایش دیویس به عنوان یک نظریه انقلابی و برجسته به نوین‌سازی جغرافیای طبیعی و ایجاد رشته ژئومورفولوژی انجامید و دیویس را در صف مقدم مطالعات و پژوهش‌های اشکال ناهمواری‌های زمین قرار داد.[۲۱]

در فرانسه، امانوئل دومارتن یکی از طرفداران میانه‌رو نظریه دیویس در سال ۱۹۱۰ مقاله‌ای دربارهٔ اثر آب‌وهوا بر روی اشکال ناهمواری‌های زمین منتشر ساخته و قبل ازجنگ جهانی دوم تفکر جغرافیای ناحیه‌ای را تکوین می‌کند. همچنین هنری بولیگ ژئومورفولوژیست فرانسوی نیز یکی از طرفداران جدی دیویس بود ولی در آلمان تئوری دیویس طرفدار زیادی پیدا نکرد.[۲۲]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

 

ژئومورفولوژی (به انگلیسی: Geomorphology) یازمین‌ریخت‌شناسی[۱] علم مطالعه سیستماتیک و بین‌رشته‌ای زمین‌چهره‌ها و مناظر آن‌ها به‌علاوه فرایندهای درونی و بیرونی کره زمین است که اشکال را خلق و آن‌ها را تغییر می‌دهند.[۲] ژئومورفولوژی شاخه‌ای از رشتهٔجغرافیای طبیعی است که به بررسی چگونگی به‌وجود آمدن اشکال مختلف طبیعی در سطح زمین می‌پردازد و تغییرات حاصل از عوامل درونی و بیرونی زمین را بر روی این اشکال دنبال می‌کند تا بتواند رفتار آن‌ها را تبیین نموده و به پیش‌بینی آینده آن نایل شود. هدف از این علم، مطالعه اجزای اصلی تشکیل دهندهٔ ناهمواری‌ها است و از روش اصولی توصیف علمی ناهمواری شامل شناسایی اجزای متفاوت عوارض زمین و چگونگی روابط بین آن‌ها و طبقه‌بندی این عوارض به‌صورت سیستماتیک بهره می‌گیرد.[۳]

ژئومورفولوژی

علوم زمین زمین‌شناسی جغرافیای طبیعی اصول مهم

لندفرم . فرآیند . هوازدگی . فرسایش . رسوب‌گذاری مفاهیم و دیدگاه‌ها چشم‌انداز . سیستم . محیط . کاتاستروفیسم . حالت تعادل . چرخه فرسایش . مدل تکامل چشم‌انداز . نظریه سامانه‌ها دانش‌های مرتبط زمین‌شناسی . ژئودزی . خاک‌شناسی . ژئوتکنیک . باستان‌شناسی .هیدرولوژی . اقلیم‌شناسی . زیست‌شناسی . فیزیک . شیمی .اقیانوس‌شناسی . بوم‌شناسی .یخ‌شناسی . فرایندها فرسایش آبی . فرسایش بادی . حرکات دامنه‌ای . فرایندهای یخچالی .فرایندهای ساحلی . فرایندهای زمین‌ساختی . فرایندهای آذرین .فرایندهای زیستی ژئومورفولوژیست‌ها ویلیام موریس دیویس . گرو کارل گیلبرت . والتر پنک . آلبرت پنک .لستر کینگ . والتر لانگبین . آرتور استرالر . لونا لئوپولد . ریچارد چورلی ژئومورفولوژیست‌های ایران احمد مستوفی . فرج‌الله محمودی . عبدالحمید رجایی . مقصود خیام .محمود حریریان . بدیع‌الله فیروزی . مهدی صدیقی . جمشید جداری عیوضی . احمد معتمد . حسن احمدی . محمدحسین رامشت . مجتبی یمانی واژ‌ه‌ها و اصطلاحات واژگان ژئومورفولوژی

ژئومورفولوژی دانشی است که در اواخر قرن نوزدهم میلادی شکل گرفت و با تلاش دانشمندان علوم زمین به قوانین و اصول علمی خود رسید. این علم امروزه مبتنی بر مقایسه ناهمواری‌ها و همچنین تعیین اشکال اولیه آن‌ها و بالاخره شناسایی فرایندها و محیط‌های ریخت‌اقلیمی است و داری دو گرایش اصلی ژئومورفولوژی نظری (محض) و ژئومورفولوژی عملی (کاربردی) است. امروزه ژئومورفولوژی در دانشگاه‌های دنیا به‌عنوان زیرشاخه‌ای از علوم زمین و در ایران نیز به عنوان گرایشی از جغرافیای طبیعی و هم به‌صورت رشته‌ای مستقل (در مقاطع تحصیلات تکمیلی) در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود.

مطالعه و بررسی فرایندهای مختلف تغییردهندهٔ چهره زمین با استفاده از ابزارها و تکنیک‌های گوناگون مهم‌ترین رویکرد دانش ژئومورفولوژی است که در این میان ماهیت فرایندهای مختلف (فرایندهای رودخانه‌ای، بادی، دامنه‌ای، یخچالی، ساحلی، زمین‌ساختی، آذرین و زیستی) و زمین‌چهره‌های پدید آمده توسط آن‌ها و تغییرات آن در طول زمان مورد بررسی قرار می‌گیرد. به دلیل گستردگی قلمرو مطالعه ژئومورفولوژی، این علم با سایر دانش‌ها و به‌ویژه علوم طبیعی ارتباط و پیوستگی تنگاتنگی دارد و از قوانین علوم دیگر در بررسی‌های ژئومورفولوژی استفاده زیادی می‌شود. از سوی دیگر بررسی مسائل ژئومورفولوژی و نتایج حاصل از تحقیقات آن در بسیاری از علوم طبیعی و انسانی (شهرسازی، گردشگری، آمایش سرزمین و…) با استفاده از فنون جغرافیادارای کاربرد و اهمیت فراوان است.

موضوعات مرتبط: علوم زمین

نقشه خطر زلزله در ایران

3

چکیده:

نقشه خطر زلزله در ایران با هدف انجام مطالعات تحلیل خطر زلزله در ایران با عدم قطعیتی پایین تر از نتایج به دست آمده از پروژه های مشابه قبلی تهیه شده است. در نقشه حاضر، از داده های به روزرسانی شده شامل یک کاتالوگ لرزه خیزی جدید و همگن (Karimiparidri et al. 2013)، مدل جدید ایالت های لرزه زمین ساختی و دو مدل چشمه های لرزه زای ناحیه ای و خطی ایران (Karimiparidri et al., 2011) استفاده شده است. برای تهیه مدل خطر، پس از حذف رخدادهای وابسته، پارامترهای لرزه خیزی برای هر یک از ایالت های لرزه زمین ساخت و چشمه های لرزه زا محاسبه و با بهره گیری ازکاتالوگ زمین لرزه های بروز رسانی شده و نقشه های چشمه های لرزه زا و پارامترهای لرزه خیزی مرتبط و با استفاده از روابط کاهندگی که بهترین تطابق را با داده های زمین لرزه های ایران دارند، نقشه خطر زمین لرزه ایران در شرایط سنگ بستر در دوره بازگشت ۴۷۵ سال با روش احتمالی به روز رسانی شده است. عدم قطعیت مربوط به هر مرحله از مطالعه نیز با کمک درخت منطقی در محاسبه خطر لرزه ای وارد گردیده است (Karimiparidri et al. 2014).

نقشه خطر زلزله در ایران به همت جناب آقای دکتر مهدی زارع (استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله) در زمستان ۱۳۹۷ تهیه شده و در اختیار علاقمندان و پژوهشگران علوم زمین کشور قرار گرفته است.

لطفا جهت دانلود نقشه در سایز اصلی کلیک فرمائید.

موضوعات مرتبط: علوم زمین ، نقشه Map

نقشه لرزه خیزی ایران

4

چکیده:

فلات ايران که توسط تکتونیک فعال نوار لرزه خیز آلپ هیمالایا شکل گرفته است، در بین صفحات تکتونیکی اوراسیا- عربستان قرار دارد. این فلات، به عنوان يكي از لرزه خيزترين نواحي جهان محسوب شده و هرساله با زمین لرزه های متعددی مواجه می شود. شرایط فعال تکتونیکی، وجود گسل ها و چشمه های متعدد لرزه زا و قرارگیری جمعیت زیاد در نواحی مستعد زمین لرزه، نیاز به توجه بیش از پیش به این سانحه طبیعی را افزایش داده و لزوم مطالعات علمی در زمینه تحلیل خطر و ریسک زمین لرزه را افزایش می دهد. نقشه لرزه خیزی ایران برمبنای داده های زلزله های دستگاهی ایران با بزرگای بیش از ۴ و در بازه زمانی ۱۹۰۰ تا ۲۰۱۹ تهیه شده است.

نقشه لرزه خیزی ایران به همت جناب آقای دکتر مهدی زارع (استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله) در زمستان ۱۳۹۷ تهیه شده و در اختیار علاقمندان و پژوهشگران علوم زمین کشور قرار گرفته است.

لطفا جهت دانلود نقشه در سایز اصلی کلیک فرمائید.

موضوعات مرتبط: علوم زمین ، نقشه Map

ستون چینه شناسی ایران

 

چکیده:

ستون چینه شناسی حاضر قدیمی ترین تا جدیدترین (پروتروزوئیک بالایی تا کواترنر) سنگ های رسوبی ایران را در چهار حوضه رسوبی پیشرفته نشان می دهد و آن ها را در کنار هم مقایسه می کند. این ستون بر پایه آخرین اطلاعات زمین شناسی سطحی، چینه شناسی و فسیل شناسی و گاه بر پایه مطالعات سن سنجی تهیه شده است.
این ستون به همت جناب آقای دکتر منصور قربانی (عضو هیئت علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی) تهیه شده و در اختیار علاقمندان و دانش پژوهان علوم زمین کشور قرار گرفته است.

جهت دانلود فایل pdf با کیفیت بالا لطفا کلیک فرمائید

موضوعات مرتبط: علوم زمین ، نقشه Map

نقشه تفکیک هندسی مناطق دگرسانی ایران

2

چکیده:
نقشه تفکیک هندسی مناطق دگرسانی ایران بر اساس نقشه پایه دورسنجی سازمان زمین شناسی کشور طراحی شده است. در این نقشه، معیار تفکیک آثار دگرسانی گرمابی مبتنی بر تابع توزیع مارپیچ است که مطابق آن چهار الگوی هندسی به شرح زیر معرفی شده اند.
الگوی اول که با رنگ قرمز معرفی شده بیانگر توزیع هندسی ایده آل و منطبق با تغییرات منظم از حدود عدد فی تا عدد پی را در بر میگیرد.
الگوی دوم که با رنگ زرد مشخص شده نظم هندسی کمتری از الگوی اول دارد و عمدتا بیانگر توزیع داده ها در حوزه اویلر است.
الگوی سوم که با رنگ سبز معرفی شده است بیانگر کمینه توزیع هندسی بوده و محدود به ناحیه فی میباشد. نظم این توزیع از دو الگوی اول و دوم کمتر است.
الگوی چهارم که با رنگ آبی معرفی گردیده نشان دهنده توزیع هندسی تصادفی و نامنظم است که در مقایسه با الگوهای اول تا سوم ، از استعداد کمتری برای توسعه هاله های دگرسانی برخوردار است.
بر اساس شاخص های رنگی ذکر شده، آثار دگرسانی که با رنگ های قرمز و زرد معرفی شده اند از بیشترین اولویت پی جویی ذخایر هیدروترمال برخوردارند. در مقابل نظم هندسی الگوی سبز کاهش یافته و در الگوی آبی رنگ به بی نظمی رسیده است.
از دیدگاه زمین شناسی اقتصادی، مناطق قرمز و زرد معرف نواحی امیدبخش معدنی با توالی منظم آثار دگرسانی هستند. مناطق سبز بیانگر هاله های دگرسانی با توسعه محدود بوده و مناطق آبی رنگ معرف هاله های پراکنده هستند که بدلیل عوامل ساختمانی و زمین شناختی، فاقد نظم حاکم بر رویدادهای درونزاد میباشند.

نقشه تفکیک هندسی مناطق دگرسانی ایران به همت جناب آقای دکتر مهرنیا (عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور) در زمستان ۱۳۹۷ تهیه شده و در اختیار علاقمندان و دانش پژوهان کشور قرار گرفته است

موضوعات مرتبط: علوم زمین ، نقشه Map

تغییرات لرزه خیزی در یک بازه ۳۲ ساله در ایران

 

تغییرات لرزه خیزی در یک بازه ۳۲ ساله در ایران ۱۹۷۶ تا ۲۰۰۸ را در تصویر بالا مشاهده می فرمائید (بیشترین تغییرات با رنگ های قرمز و خاکستری و سیاه نشان داده شده است). در این مطالعه زارع و همکاران، مشخص شد که در ده سال بعد از بازه این مطالعه (۲۰۰۹ تا پایان ۲۰۱۸) زمینلرزه های مهم ورزقان ۱۳۹۱، مکران، سراوان ۱۳۹۲، بشاگرد ۱۳۹۲ مورموری ۱۳۹۳ و ازگله سرپل ذهاب ۱۳۹۶ همگی در نواحی با کمترین تغییرات رخ داده اند (به موقعیت مناطق سبز، زرد و سفید رنگ توجه کنید

موضوعات مرتبط: علوم زمین ، نقشه Map

علوم زمین چیست؟

علوم زمین مطالعه ويژگي هاي فیزیکی سیاره ما است، از زلزله گرفته تا قطرات باران و سیل و فسیل ها. علوم زمین شاخه هاي زيادي دارد، مثل زمين شناسي و اقيانوس شناسي (مطالعه اقيانوس هاي زمين).

 

⇐ چرا علوم زمین مفید است؟

علوم زمین بر زندگی روزمره ما تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، هواشناسان درباره آب و هوا مطالعه مي كنند و به تماشاي توفان های خطرناک مي نشينند. آب شناسان بهمطالعه آب مي پردازند و درباره وقوع سیل هشدار می دهند. زلزله شناسان زمين لرزه ها را مطالعه مي كنند و تلاش مي كنند پیش بینی كنند كجا رخ مي دهند. زمين شناسان سنگ ها را مطالعه مي كنند و به مكان يابي مواد معدني مفيد ياري مي رسانند.

 

⇐ دانشمندان علوم زمينچگونه کار می کنند؟

دانشمندان علوم زمین عمدتاً با بالا رفتن از كوه ها، كاوش در بستر درياها، خزيدن ميان غارها یا به آبمرداب زدن كار مي كنند. آنها نمونه ها را اندازه گيري و جمع آوري مي كنند (مانند سنگ ها و یا آب رودخانه)،سپس یافته های خود را بر روی نمودارها و نقشه ها ثبت مي كنند.

 

⇐ زمین شناسی

زمین شناسی مطالعه سنگ هايي است که سطح سیارهما را تشكيل مي دهند. زمین شناسان سنگ ها را بررسی مي كنند تا درباره تاریخچه زمین و چگونگي تشكيلزمین اطلاعاتی به دست آورند.

 

⇐ چگونه زمین شناسان سنگ ها را تاريخگذاري مي كنند؟

سنگ ها با استفاده از روش های مختلفي تاريخ گذاري مي شوند. زمین شناساني به نام چينه شناس(stratigraphers) توزيع و ترتيب لايه هاي سنگ يااستراتا (strata) رامطالعه مي كنند. جوان ترین سنگها معمولاً در لایه های نزدیک به سطح يافت مي شوند،سنگ هاي قديمي تر در بخش هاي عميق تر قرار دارند.برخی از سنگ ها حاوی عناصر رادیواکتیوند كه می توانند تاريخ گذاري شوند چراکه با سرعتی خاص فاسد مي شوند يا تغيير مي كنند.

 

⇐ چگونه فسیل ها به تاريخ گذاري سنگ ها كمك مي كنند؟

فسیل ها (باقی مانده یا چاپ شده موجودات زنده كه در انواع خاصی از سنگ حفظ شده اند) به دانشمندان درباره سن نسبی آن سنگ و این که آيا آن سنگ قديمي تر يا جوان تر از سنگ هاي ديگر است اطلاعاتی می دهند. اين به دانشمندان كمك مي کند تا تاريخ تشكيل سنگ در مناطق مختلف را كشف كنند. اولین فسیل ها در حدود 3600 میلیون سال پیش تشکیل شدند.

موضوعات مرتبط: علوم زمین

 

وقوع زمین‌لرزه‌ای هولناک و اسرارآمیز با نیرویی عظیم و ویرانگر، فوران توده‌های مذاب سنگ از دهانه کوهی آتشفشانی، چشم‌انداز با شکوه دره‌ای عمیق در پای کوهی سر به فلک کشیده، گستردگی و تنوع سنگ‌های موجود در طبیعت، لایه‌های موازی سنگی و خاکی در دیواره یک تپه یا کوه و دهها موضوع دیگر، از موضوعات مورد توجه زمین‌شناس است. زمین‌شناس بسیاری از پرسش‌های هیجان‌انگیز و جذاب پیرامون ما را به بحث و بررسی می‌گذارد.

 

این که زمین در اولین روزهای عمر خود (۴۵۰۰ میلیون سال قبل) چگونه بوده است؟ چرا اقیانوس اطلس به تدریج وسیع‌تر و اقیانوس آرام کوچکتر می‌شود؟ در کجا به جستجوی آب بپردازیم؟ تفاوت سنگ‌ها ناشی از چیست و پرسش‌های متعدد دیگر که پاسخ آن را در علم زمین‌شناسی می‌توان یافت. زیرا در زمین‌ شناسی‌، منشأ زمین‌، تاریخ‌ و ساختمان‌ زمین‌، مواد متشکله‌ آن‌، منابع‌ طبیعی‌ موجود در آن‌ و تغییر و تحولاتی‌ که‌ در طول‌ زمان‌ پدید آمده‌اند، مورد بررسی‌ قرار می‌گیرد. در واقع‌ از اعماق‌ اقیانوس‌ها تا نوک‌ بزرگترین‌ قله‌ها و حتی‌ ماورای‌ این‌ دو، مورد مطالعه‌ قرار گرفته‌ و اطلاعات‌ حاصل‌ از آنها به‌ صورت‌ نقشه‌ و گزارش‌ ثبت‌ می‌شود.کشور ایران‌ با در اختیار داشتن‌ منابع‌ معدنی‌ بسیار غنی‌ اعم‌ از مواد سوختی‌ و ذخایر فلزی‌ و غیرفلزی‌ گرانبها، و قرار گرفتن‌ بر روی‌ منطقه‌ای‌ فعال‌ از نظر زمین‌‌شناسی‌ که‌ باعث‌ وقوع‌ زلزله‌ها، تغییر ساختار زمین‌، پدیده‌ کوه‌زایی‌، تغییر پهنای‌ دریاها و خلیج‌ مجاور می‌شود و دهها مطلب‌ شگفت‌انگیز و در خور دقت‌ و مطالعه‌ دیگر، نیاز وافر به‌ پژوهشگران‌ و متخصصان زمین‌شناسی‌ دارد که‌ در این زمینه ها به‌ مطالعه‌ و کاوش‌ پرداخته‌ و اطلاعات لازم را برای بهره‌برداری صحیح در اختیار مسؤولان ذی‌ربط قرار دهند.

 

رشته زمین شناسی به فارغ التحصیلان خود همین زمین را می شناساند . زمینی که نسبت به سایر کرات آسمانی هیچ هم به حساب نمی آید ، راز و رمز هایی دارد که باید برای شناخت آن واحدهای دانشگاهی را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشت.

 

به لحاظ فراوانی منابع طبیعی در کشور و وجود ذخائر با ارزش در اعماق زمین ، دانش زمین شناسی از نظر علمی و اقتصادی دارای ارزش های ویژه ای است و نقش موثری را در زمینه شناخت منابع معدنی ، اکتشاف ، بهره برداری از آنها و به طور اخص منابع نفتی دارد.

این رشته ارتباط بسیار نزدیکی با علوم زیستی و شیمی داشته و استفاده از نقشه های ماهواره ای ، سیستم های اطلاعات جغرافیایی و نقشه برداری در آن واجد اهمیت زیادی می باشد.

بسیاری از علوم از جمله آب ، خاک و هواشناسی و جغرافیا در ارتباط تنگاتنگ با علوم زمین هستند. تحصیل در این رشته شرایط جسمانی مناسب را می طلبد چون داوطلب باید قادر باشد واحدهایی را که عمدتا در صحرا و بیابان انجام می شود را با موفقیت طی کند .

امکان ادامه تحصیل تا سطوح عالی دکترای تخصصی در گرایش های مختلف این رشته در کشور وجود دارد.

 

 

برخی از این دروس شامل موارد زیر است:

* زمین شناسی فیزیکی که به بررسی خصوصیات کلی زمین می پردازد.
* زمین شناسی تاریخی که به مطالعه تاریخچه پیدایش کره زمین می پردازد.
* بلورشناسی هندسی و بلورشناسی نوری که شناخت ویژگیهای هندسی و مشخصات نوری بلورها را مورد توجه قرار می دهد.
* کانی شناسی که به بررسی کانیها یعنی اجزای تشکیل دهنده سنگها می پردازد.
* سنگ شناسی رسوبی و آذری و دگرگونی که در مورد تشکیل انواع سنگها بحث می کند.
* زمین شناسی ایران که به بررسی ویژگیهای زمین ایران می پردازد.
* زمین شناسی نفت که به بررسی در نحوه ایجاد نفت به بحث می پردازد.

 

 

توانایی‌های‌ لازم

دانشجوی‌ خوب‌ زمین‌شناسی‌ علاوه‌ بر تسلط‌ کافی‌ بر درس‌هایی‌ مثل‌ فیزیک‌، شیمی‌ و ریاضی‌ باید از قدرت‌ تجسم‌ مناسبی‌ برخوردار باشد. مهم‌ترین‌ ویژگی‌ برای‌ موفقیت‌ در این‌ رشته‌ داشتن‌ روحیه‌ای‌ پرجنب‌ و جوش‌، علاقه‌ به‌ زندگی‌ در محیط‌های‌ طبیعی‌ مانند کوه‌ها و بیابان‌ها است‌، زیرا زمین‌شناس‌ نه‌ تنها در دوران‌ دانشجویی‌ بلکه‌ در زمینه‌های‌ شغلی‌ نیز با چنین‌ محیط‌هایی‌ روبروست‌. علاوه‌ بر این‌ داشتن‌ توانایی‌ جسمانی‌ مناسب‌ نیز لازم‌ است‌.

 

 

گرایش های رشته زمین شناسی

زمین شناسی مهندسی (Engineering Geology)
زمین شناسی مهندسی ضمن بررسی تاثیر «محیط زمین شناسی» بر سازه‌های مهندسی یا زمین شناسی مهندسی ، راه‌حلهای مناسبی جهت کاهش یا برطرف نمودن خطرات احتمالی ارائه می‌دهد. باید توجه داشت که محیط زمین شناسی اطراف یک سازه به دو صورت با آن در ارتباط است. یکی توسط مصالح زمین شناسی ، یعنی سنگ ، خاک و آب ، دیگری فرآیندها و مخاطرات زمین شناسی مثل سیل ، زمین لرزه ، حرکات دامنه‌ای و مانند آن. برخی از مولفین زمین شناسی مهندسی را سهوا به جای «ژئوتکنیک» به کار می‌برند. بطور کلی زمین شناسی مهندسی به توسط روشهای اکتشافی متنوع تاثیر محیط زمین شناسی اطراف را بر سازه مهندسی یا پروژه عمرانی تعیین می کند. همچنین نقش احداث سازه را در تحریک و تغییر رفتار زمین مشخص می سازد.

 

 

سنگ شناسی رسوبی-رسوب شناسی
سنگهای رسوبی ، از انباشت ذرات ناشی از خرد شدن انواع سنگهای دیگر بوجود آمده‌اند. این ذرات ، معمولا به کمک نیروی گراویته ، آب ، باد و یا یخ به محل جدید خود منتقل شده و در آنجا به ترتیبی جدید نهشته می‌شوند. برای مثال ، امواجی که به ساحل صخره‌ها برخورد می‌کنند، ممکن است که از این طریق ، ذرات ریگ و شن دریا کنار دیگری را در همان نزدیکی فراهم آورند. این نهشته‌های ساحلی اگر سخت می‌شدند، سنگی رسوبی تشکیل می‌یافت. یکی از مهمترین خاصه‌های سنگهای رسوبی ، لایه بندی رسوبات تشکیل دهنده آنهاست. مهمترین کاربرد رسوب شناسی در ارتباط با اکتشاف منابع طبیعی از قبیل نفت و گاز می‌باشد، در گذشته بیشتر کمپانیهای نفتی برای کشف مخازن در جستجوی تاقدیسها بودند، اما با پیشرفت زمان به این نتیجه رسیدند که علاوه بر نفتگیرهای ساختمانی ، نفتگیرهای چینه شناسی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

 

 

زمین شناسی اقتصادی
زمین شناسی اقتصادی شاخه‌ای از علم زمین شناسی است که پیرامون شرایط تشکیل مواد معدنی ، مورفولوژی و ریخت شناسی آنها ، بافت و ساخت آنها ، عوامل کنترل کننده پراکندگی مواد معدنی ، توجیه فنی و اقتصادی آنها و بلاخره تقسیم بندی ژنتیکی مواد معدنی بحث می‌کند. در رسیدن به اهداف فوق ، روشهای مختلف تجزیه مواد معدنی ، روشهای ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی و فرآوری مواد انجام می‌گیرد. همچنین در انجام پروژه‌های مختلف اکتشافی باید به مسائل زیست محیطی نیز دقت لازم را مبذول داشت.

 

 

زمین شناسی ساختمانی (Structural Geology)
هر کسی که با زمین شناسی سر و کار داشته باشد، تشخیص می‌دهد که پوسته زمین در طی تاریخ زمین شناسی یک واحد ثابت و غیر متغیری نبوده است بلکه به کرات در برابر عوامل داخلی و خارجی در آن تغییر شکل ایجاد شده است. شاهد این مدعی وجود نواحی عظیم چین خورده یعنی سلسله کوههاست که در آن رسوبات و سنگهای دیگر فشرده شده و فرم آنها تغییر کرده است.

عامل دیگر رسوبات دریایی است که اینک در قلل مرتفع کوهها دیده می‌شود و در برخی موارد هزاران متر از سطح دریا بالاتر قرار گرفته است و این خود ناپایداری قشر زمین را نشان می‌دهد. بطور کلی می‌توان گفت که زمین شناسی ساختمانی و تکتونیک ، درباره ساختهای مختلف سنگهای تشکیل دهنده پوسته زمین، چگونگی تشکیل و ارتباط آنها با عوامل داخلی زمین بحث می‌کند.

 

 

زمین شناسی نفت Petroleum Geology
زمین شناسی نفت از زیر شاخه های علم زمین شناسی می باشد که به بررسی عوامل و شرایط مرتبط با تشکیل ذخایر هیدروکربنی می پردازد و با توجه به نیاز کشور به شناخت ذخایر جدید نفت و گاز حائز توجه خاص می باشد. چراکه اولین قدم در راه اکتشاف همان بررسی های زمین شناسی هستند اطلاعات ارائه شده در این بخش شامل بررسی عوامل و پارامترهای مرتبط در نحوه تشکیل نفت و گاز و سنگ منشاد، مهاجرت و عوامل دخیل در آن، سنگ مخزن، انواع آن و پارامترهای مرتبط با سنگ مخزن، سنگ پوشش و در نهایت به بررسی جایگاه نفت و گاز در زمین شناسی ایران و تشکیل نفت و گاز در مناطق مختلف و عوامل موثر در آن پرداخته شده است.

 

 

زمین شناسی زیست محیطی
زمین شناسی زیست محیطی" از جمله شاخه های جدید زمین شناسی است که به همراه "زمین شناسی نواحی شهری"، نقش بسیار مهمی در ایمنی انسان و تامین منابع مورد نیاز او بازی می کند. نقش این دو شاخه آن قدر زیاد است که زمین شناسی یکی از مهمترین رشته های علوم پایه در قرن بیست و یکم نامیده می شود. در کشورهای پیشرفته ی جهان، تقریبا هیچ پروژه ای بدون تایید این دو شاخه ی علوم زمین امکان اجرا ندارد و اجرای هر پروژه ای منوط به دریافت مجوز مطالعات زمین شناسی زیست محیطی، زمین شناسی مهندسی و زمین شناسی نواحی شهری است. به همین دلیل و به منظور اشنایی خوانندگان، بخش هایی از مطالب استاندارد تهیه ی نقشه های زمین شناسی زیست محیطی در ادامه ارائه می شوند.

 

 

چینه و فسیل شناسی
اصولا از روابط موجود بین طبقات سنگهای رسوبی بحث می‌کند.
مطالعات چینه شناسی از یک طرف مبتنی بر شناخت توالی طبقات رسوبی در زمانهای مختلف زمین شناسی به منظور پی بردن به تاریخ حوادث زمین و تکامل موجودات بوده ، از طرف دیگر تغییرات جانبی رخساره‌ها در مکانهای مختلف را بررسی می‌نماید که به وسیله آن با وضع جغرافیایی گذشته زمین در هر زمان آشنا می‌شویم.

 

 

سنگ شناسی یا پترولوژی
پترولوژی یا سنگ شناسی علم مطالعه سنگها است و کم و بیش به ساختارهای زمین نیز می پردازد.
این علم محدود به مطالعه موادی است که در پوسته وجود دارد و قابل دسترس است اگرچه که نمونه هایی از شهابسنگها را نیز توسط شبیه سازی در این علم مطالعه می نماییم. این علم به مطالعه انواع مختلف اتفاقاتی که از ابتدا برای منشا سنگ افتاده می پردازد و روابط فرایندهای زمین شناسی و تاریخچه آن را مورد بررسی قرار می دهد. سنگ شناسی همچنین بخش اصلی مطالعات زمین شناسی، عملکرد آنها و تاریخچه و پیدایش سنگها و نحوه اکتشاف آنها را نشان می دهد. مطالعه سنگها از دو راه امکان پذیر است یکی از طریق مطالعه پوسته و دیگری از طریق مطالعه مدارک و شواهد قدیمی.

 

 

گرایش آب شناسی (hydrology)
.هیدروژئولوژی دانشی است که از آب های زیرزمینی بحث می کند و به عنوان شعبه ای از زمین شناسی ، منشأ ، ترکیب ، خواص ، کیفیت ، گسترش و حرکت آب را در داخل قشرهای زمین مورد مطالعه قرار می دهد. به عبارتی «هیدرولوژی علم مطالعه آب کره زمین است و در مورد پیدایش ، چرخش و توزیع آب در طبیعت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب ، واکنش‌های آب در محیط و ارتباط آن با موجودات زنده بحث می‌کند بنابراین ملاحظه می‌شود که هیدرولوژی در برگیرنده تمامی داستان آب است. »

 

 

موقعیت‌ شغلی‌ و بازار کار در ایران

فارغ‌التحصیلان‌ مقطع‌ کارشناسی‌ رشته‌ زمین‌ شناسی‌ قادرند نقشه‌های‌ زمین‌ شناسی‌، معدنی‌ و جغرافیایی‌ را مطالعه‌ نموده‌ و اطلاعات‌ آن‌ را استخراج‌ نمایند و با گروه‌های‌ اکتشاف‌ معدن‌، آب‌یابی‌ و بهره‌ برداری‌ از آب‌های‌ زیرزمینی‌، همکاری‌ داشته‌ یا در کارهای‌ صحرایی‌ و کارگاهی‌ مهندسین‌ ژئوتکنیک‌ و ژئوفیزیک‌ فعالیت‌ داشته‌ باشند و کانون‌های‌ خطر همانند مناطق‌ زلزله‌خیز، آتشفشانی‌ و ... را مشخص‌ نمایند. با توجه‌ به‌ توانایی‌هایی‌ که‌ فارغ‌التحصیلان‌ رشته‌ زمین‌شناسی‌ دارند، وزارتخانه‌های‌ صنایع‌ و معادن‌، نفت‌، نیرو، راه‌، جهاد کشاورزی‌، علوم‌ و آموزش‌ و پرورش‌ ، همچنین‌ شرکت‌ها و مؤسساتی‌ مانند ذوب‌آهن‌، سازمان‌ زمین‌ شناسی‌ کشور، شرکت‌های‌ مرتبط‌ با فعالیت‌های‌ سد سازی‌، آب‌یابی‌، حفر تونل‌، راهسازی‌، اکتشافات‌ آب‌ و نفت‌ و معادن‌، بخش‌های‌ مرتبط‌ با تهیه‌ نقشه‌های‌ زمین‌ شناسی‌ و معدنی‌، آزمایشگاه‌های‌ سنگ‌ شناسی‌ و زمین‌ شناسی‌ و در مجموع‌، کلیه‌ مراکزی‌ که‌ در ارتباط‌ با موضوع‌ زمین‌ فعالیت‌ می‌کنند، می‌توانند زمینه‌های‌ اشتغال‌ و فعالیت‌ فارغ‌التحصیلان‌ رشته‌ زمین‌ شناسی‌ باشند.

 

از نظر روحی، دانشجویان می بایست، متعادل باشند و از نظر جسمی می بایست کامل باشند، چون باید مطالب را در روی زمین یاد بگیرد و مطالعه کنند. رشته زمین شناسی به دلایل نوع گرایشها، مجموعه ای متنوع را برای دانشجویان این رشته، به همراه دارد که مهمترین آنها از این قرار است:

* در مقطع کارشناسی دبیری دبیرستان، در دروس زمین شناسی.
* کارشناس در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی.
* فعالیتها در آزمایشگاههای مربوط به بخش خصوصی.
* در مقطع کارشناسی ارشد: فعالیت در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی.
* فعالیت در شرکت ملی نفت.
* فعالیت در مؤسسه ژئوفیزیک و وزارت مسکن.
* فعالیت در مؤسسه زمین شناسی و زلزله.
* فعالیت در وزارت کشاورزی و وزارت راه و ترابری.

همچنین امکان کار در مراکز خرید و فروش جواهر به عنوان کارشناس سنگهای قیمتی برای فارغ التحصیلان این رشته امکان پذیر است.

 

 

درس‌های‌ رشته زمین شناسی در طول‌ تحصیل

دروس‌ پایه‌:
ریاضی‌، فیزیک‌، شیمی‌، مبانی‌ کامپیوتر.

 

 

دروس‌ اصلی :
زمین‌ شناسی‌ فیزیکی‌، زمین‌ شناسی‌ تاریخی‌، بلور شناسی‌ هندسی‌، بلور شناسی‌ نوری‌، کانی‌ شناسی‌، رسوب‌ شناسی‌، سنگ‌ شناسی‌ رسوبی‌، سنگ‌ شناسی‌ آذرین‌، سنگ‌ شناسی‌ دگرگونی‌،دیرینه‌ شناسی‌ (ماکرو فسیل‌)، چینه‌ شناسی‌، زمین‌ شناسی‌ ساختمانی‌، زمین‌ ساخت‌، فنوژئولوژی‌، ژئوشیمی‌، ژئوفیزیک‌، نقشه‌برداری‌.

 

دروس‌ تخصصی‌:
زمین‌ شناسی‌ ایران‌، زمین‌شناسی‌ اقتصادی‌، زمین‌ شناسی‌ نفت‌، آب‌های‌ زیرزمینی‌، زمین‌ شناسی‌ مهندسی‌، پترولوژی‌، زمین‌ شناسی‌ صحرایی‌، متون‌ علمی‌ زمین‌ شناسی‌. (بسیاری از درس‌های این‌ رشته‌ همراه‌ با آزمایشگاه‌ است‌).بزارک زمین شناسی تصویر

موضوعات مرتبط: علوم زمین

زمین شناسی (cached)   خانه زمین شناسی واژه‌نامه زمین شناسی کتابهای زمین شناسی اسامی کانیها توجه: متن مقاله زمین شناسی را در علم زمین شناسی دنبال کنید.    آنچه در زمین شناسی می خوانیم!   مبانی زمین شناسی علوم کاربردی گرایش ها موضوعات ویژه علوم مرتبط آب شناسی زمین شناسی کاربردی گرایش تکتونیک اکتشاف معدن فیزیک آتشفشان شناسی زمین شناسی ساختمانی گرایش آب شناسی بلور شناسی شیمی اقیانوس شناسی فتوژئولوژی گرایش زمین شناسی نفت ترکیب بندی طبقات زمین زیست شناسی پالئواکولوژی زمین شناسی نفت گرایش چینه و فسیل پترولوژی آمار پالئو بوتانی آب شناسی کاربردی گرایش پترولوژی پرتو گیری از منابع طبیعی پرتوزا هواشناسی پالئو‌ژئوگرافی دور سنجی گرایش زمین شناسی مهندسی پلیت تکتونیک زلزله شناسی چینه‌ شناسی زمین شناسی پزشکی گرایش زمین شناسی اقتصادی تغذیه مصنوعی آبهای زیرزمینی جغرافیا رسوب شناسی ژئو فیزیک گرایش رسوب شناسی زمین لغزش مکانیک زمین شناسی اقتصادی زمین شناسی محیط زیست گرایش ژئوفیزیک زهکشی عمران زمین شناسی تاریخی زلزله‌شناسی کاربردی گرایش هواشناسی زمین لرزه ریاضیات زمین شناسی فیزیکی هواشناسی گرایش زمین شناسی محیط زیست ساختمانهای زمین شناسی نجوم زمین شناسی ساختمانی زمین شناسی اقتصادی گرایش ژئوشیمی سایزمو تکتونیک نقشه برداری زلزله‌ شناسی هیدرو ژئوشیمی   شناخت آبهای معدنی کشاورزی زمین شناسی مهندسی مکانیک خاک   مکانیک خاک اقتصاد ژئو شیمی مکانیک سنگ   مکانیک سنگ معدن ژئو فیزیک مینرالوگرافی   معادن ایران رایانه ژئومورفولوژی میکروفاسیس   فرآیندهای تکتونیکی آمار و احتمال سنگ شناسی آذرین خاک شناسی   فیزیک سنگ ترمودینامیک سنگ شناسی دگرگونی زمین شناسی زغال سنگ   نقشه برداری   سنگ شناسی رسوبی رسوب شناسی کاربردی   نقشه‌های زمین شناسی   هواشناسی زمین شناسی مواد انرژی‌زا   کانه آرایی   کانی شناسی زمین شناسی دریایی   گوهر شناسی   بلور شناسی زمین شناسی زیرزمینی   عکسهای هوایی   فتوژئولوژی     محیطهای رسوبی   دیرینه شناسی     تسونامی         زلزله در تهران         گسل تبریز               خانه زمین شناسی

موضوعات مرتبط: علوم زمین

علوم طبیعت > زمین شناسی

(cached)

---

• ریشه لغوی
• دید کلی
• تاریخچه ، سیر تحولی و رشد
• تعریف علم زمین شناسی
• نقش زمین شناسی در زندگی
• ارتباط زمین شناسی با سایر علوم
• تقسیمات علم زمین شناسی
• مباحث مرتبط با عنوان

ریشه لغوی

زمین شناسی یا ژئولوژی (Geology) از لغت یونانی Geo به معنی "زمین" و Logos به معنی "علم" یا "منطق" گرفته شده است. به عبارت دیگر زمین شناسی علم مطالعه زمین می‌باشد. 

دید کلی

زمین شناسی علمی است که درباره پیدایش زمین ، تشکیلات ، ساختمان و مواد تشکیل دهنده زمین ، کوهها ، دشت‌ها و اقیانوس و همچنین تاریخ پیدایش جانداران و تسلسل وقایع فیزیکی در زمین و بالاخره تحولاتی که در زمین صورت گرفته و می‌گیرد بحث می‌نماید. زمین شناسی در نیم قرن اخیر در جهان و در ربع قرن حاضر در ایران گسترش فراوانی یافت. بسیاری از نظریات سابق دگرگون شد و زمین شناس در بررسی سیاره پرارزش خود به آگاهیهای نوین دست یافت که پایه علوم زمین جدید را فراهم ساخت چون مانند همه رشته‌های تجربی کار زمین شناسی بر اساس مشاهده و تغییر است لذا هر قدر امکان مشاهده مستقیم و غیر مستقیم ما ، از راه‌های ژئوفیزیک ، ژئوشیمی ، ماهواره‌ها و الکترونیک افزایش یابد، طبعا آگاهی‌های ما هم از جهان و از گذشته کره زمین عمیق‌تر می‌گردد. 
 

 

تاریخچه ، سیر تحولی و رشد

• مدارک و اسناد حاکی از آن است که حدود 4500 سال قبل از میلاد ، انسان موفق به استخراج مس شد، حدود 2800 سال پیش از میلاد آلیاژ مفرغ بوسیله ایرانیان شناخته شد. در سالهای 1600 تا 1300 پیش از میلاد استفاده از آهن معمول گردید. قدیمی‌ترین نقشه زمین شناسی در 2000 سال قبل از میلاد مربوط به معادن زمرد و طلا در مصر باقی مانده است.

 

• اینکه اولین مطالعات علمی زمین شناسی از چه زمانی آغاز شده به درستی مشخص نیست، شاید اولین نوشته در مورد این علم به وسیله ارسطو (332-348) سال قبل از میلاد) در کتاب "السما و العالم" به رشته تحریر در آمده باشد، که در آن از تغییرات وارد بر زمین و آثار جوی ذکر به میان آمده است. بعد از جنگ جهانی دوم (1945-1939) با پیشرفت علوم و تکنولوژی و در نتیجه احتیاج به مواد اولیه اهمیت علم زمین شناسی بیش از پیش آشکار شد. برای جستتجوی معادن فلزی و مخصوصا نفت ، زمین شناسان را بر آن داشت که دست به یک سری مطالعات جدید در زمینه ساختمانهای تحت الارضی زده و مطالب جدید کشف نمایند.

 

• در اوایل قرن بیستم با پیشنهادات وگنر ، نظر زمین شناسان به فرضیه اشتقاق قاره ها معطوف شد. در سالهای اخیر با مطالعات و توجهات بیشتر به نظریه‌های گسترش کف اقیانوس و تکتونیک صفحه‌ایتوسط دانشمندانی همچون مس و مورگان و با استفاده از پیشرفته‌ایی که در سایر علوم حاصل گردیده زمین شناسی وارد مرحله جدیدی از علوم شده است.

 

 

تعریف علم زمین شناسی

• زمین شناسی دانش سیاره زمین است ودرباره منشا مواد و اشکال موجود بر آن صحبت می‌کند. گذشته این سیاره وفرایندهایی که برروی آن رخ داده یا درحال رخ دادن است و بر اشکال آن تاثیر دارد بررسی شود. برای حصول نتیجه از این مباحث در زمین شناسی باید اثر فشارهای مختلف مورد اثر بر زمین وهمچنین شیمی موادی که این سیاره از آن تشکیل شده واثر موجودات زمین در آن از جنبه‌های مختلف مورد بحث قرار گیرد. اطلاعات اولیه در مورد خود کره زمین نظیر پیدایش زمین عمر آن و وضعیت آن در فضا واز این قبیل ازطریق مطالعه سایر اجرام سماوی بدست می‌آید و گاها از این طریق با مطالعه وضع فعلی سایر اجرام شبیه زمین به طرز پیدایش رخدادها وتغییرات در گذشته زمین پی می‌برند.

 

• تمام مطلعاتی که در مسیر شناخت زمین صورت می‌گیرد و علومی که در این مسیر پا گرفته و می‌گیرند در نهایت در خدمت جامعه بشری قرار می‌گیرد‌. در این علوم چگونگی استخراج واستفاده از مواد موجود در زمین و محیطهای زیستی پایدار در زمان پیدایش این مواد مورد بررسی قرار می‌گیرد و در علومی دیگر از خطرات ناشی از نیروهائی در حال حرکت و پویای موجود در زمین که ممکن است رفاه یا هستی انسانها را با خطر نیستی مواجه سازد آگاه می‌سازد. چون مواد موجود در زمین و ساختمانهای طبیعی موجود در آن از ابتدای تاریخ بشریت مورد استفاده انسانها بوده است می‌توان گفت این علم از قدیمیترین علومی است که انسانها نا خودآگاه به آن پرداخته‌اند ودر طی قرون رفته رفته این علم و شاخه‌های متنوع آن مدون و طبقه بندی شدند و رشته‌های فرعی وتخصصی با قوانین تعریف شده را به وجود آورده‌اند که هریک بخشی از دانش زمین شناسی را تشکیل می‌دهند.

 

• زمین شناسی علمی است که به طور کلی در باره زمین صحبت می‌کند. این تعریف را باید کامل‌تر کرد. زیرا موضوع علوم دیگری نیز مثل هیات و نجوم و ... درباره زمین صحبت می‌کنند. ولی مقصود از زمین شناسی ، شناسایی و مطالعه تئوری‌های پیدایش زمین و مواد تشکیل دهنده آن ، بررسی عواملی که در وضعیت آن تاثیر دارند. و بالاخره مطالعه و شناسائی مواد ارزشمند زمین و نحوه استفاده از آنهاست. زمین شناسی علم قدیمی و دارای سابقه طولانی است. و بشر همواره در مورد زمین کنجکاو بوده است. حوادثی مانند زلزله ، طوفان ، سیل ، گردباد و ... انسان را همواره در مورد زمین نگران می کرده. علم زمین شناسی ، یعنی آنچه که امروزه به علم جداگانه دارای رشته‌های متنوعی است که بیش از دو سه قرن سابقه ندارد. و مانند سایر رشته‌های علوم تحقیقات مداوم دانشمندان متعددی این علم را به پایه امروزی رسانده است.

 

نقش زمین شناسی در زندگی

زمین شناسی علم قدیمی و سابقه‌داری است. اصولا بشر اولیه ، همیشه در مورد زمین کنجکاو بوده است. این کنجکاوی را می‌توان معلول دو علت اساسی دانست. اول اینکه بشر و سایر موجودات زنده ، هستی خود را مرهون زمین بوده و همیشه غذای خود را از آن بدست می‌آورده‌اند و بدین ترتیب مجبور بوده‌اند که دائما در مورد آن مطالعه کنند تا بتوانند غذای مناسب و حدالامکان متنوعی برای خود به دست آورند. نکته دومی که بشر را در مورد زمین نگران می‌کرده است، وقوع حوادث ناگواری مانند زلزله ، آتشفشان ، طوفان ، سیل و نظایر آن بوده که همیشه خسارات مالی و جانی زیادی را سبب می‌شده است و بشر به ناچار همواره در صدد بوده است که علل این حوادث را دریابد تا بتواند حتی المقدور از وقوع آن جلوگیری و یا حداقل آن را پیش بینی کند. 
 

ارتباط زمین شناسی با سایر علوم

همانند سایر علوم ، زمین شناسی نیز نمی‌تواند بدون کمک دیگر رشته‌های علمی ، موجودیت خود را حفظ کند. مهمترین رشته‌های علمی که زمین شناسی بر مبنای آنها استوار است فیزیک ،شیمی ، مکانیک ، بیولوژی و نجوم‌اند. 

تقسیمات علم زمین شناسی

• کانی شناسی:
  درباره مواد تشکیل دهنده زمین ، طرز تشکیل و نحوه شناسائی آنها گفتگو می‌کند.
   
• سنگ شناسی:
  موضوع بحث آن سنگ‌های زمین ، تقسیم بندی و چگونگی تشکیل آنهاست.
   
• هواشناسی:
  راجع به آزمایش‌های مربوط به هوا و مشخصات آن صحبت می‌کند.
   
• آب شناسی:
  موضوع بحث آن آب‌های زمین است. این رشته خود به دو قسمت آبهای سطحی و آبهای زیر زمینی تقسیم می‌شود.
   
• زمین شناسی ساختمانی:
  درباره ساختمان‌های طبیعی زمین صحبت می‌کند.
• زمین شناسی فیزیکی:
  در باره مشخصات طبیعی زمین صحبت می‌کند.
   
• دیرینه شناسی:
  راجع به موجودات زنده‌ای که در قدیم زندگی می‌کرده‌اند و شرایط زندگی آنها بحث می‌کند. با استفاده از این رشته می‌توان سن طبقات مختلف زمین را محاسبه کرد.
   
• رسوب شناسی:
  راجع به رسوبات و نحوه تشکیل آنها صحبت می‌کند.
   
• چینه شناسی:
  موضوع بحث آن درباره طبقات مختلف زمین و ارتباط آنها با یکدیگر است.
   
• ژئومرفولوژی:
  موضوع بحث آن در مورد عوارض زمین است و درباره طرز پیدایش پستی‌ها و بلندی‌ها گفتگو می‌کند.
• ژئوفیزیک:
  درباره خواص فیزیکی زمین نظیر جاذبه ، ثقل ، فشار و حرارت بحث می‌کند. در قسمتی از این رشته که به نام ژئوفیزیک عملی معروف است ، نحوه استفاده از خواص زمین در پی‌گیری و اکتشاف مواد معدنی بحث می‌شود.
   
• ژئو شیمی:
  راجع به خواص شیمیایی زمین و ترکیب مواد تشکیل دهنده آن گفتگو می‌کند. در این رشته نحوه استفاده از خواص شیمیایی عناصر تشکیل دهنده زمین در اکتشاف مواد معدنی مورد بحث است.
   
• زمین شناسی اقتصادی:
  این رشته از زمین شناسی درباره آن دسته از مواد زمین که ارزش اقتصادی دارند صحبت می‌کند. و نحوه و شرایط تشکیل آنها را بررسی می‌کند.
   
• زمین شناسی مهندسی:
  در باره چگونگی استفاده از اطلاعات زمین شناسی در کارهای مهندسی نظیر سد سازی ، جاده‌ سازی و ... گفتگو می‌کند.
   
• فتوژئولوژی:
  به کمک این رشته می‌توان با استفاده از عکس‌های هوایی زمین ، نقشه زمین شناسی تهیه کرد.
   
• زلزله شناسی:
  زمین لرزه‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد.
   
• آتشفشان شناسی:
  آتشفشان‌ها و فعالیتهای آتشفشانی را مورد بررسی قرار می‌دهد.
   
• اقیانوس شناسی:
  اقیانوس‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد.
   
• پالئو ژئوگرافی:
  درباره شکل و توزیع خشکی‌ها و دریاهای زمین در ادوار گذشته زمین شناسی گفتگو می‌کند.
   
• پالئو بوتانی:
  راجع به گیاهانی که در قدیم می زیسته‌اند و چگونگی شناسائی آنها گفتگو می‌کند.
   
• دورسنجی:
  در آن نحوه بررسی زمین با استفاده از ماهواره‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
   
• غارشناسی:
  در آن نحوه پیدایش غارها مورد بررسی قرار می‌گیرد .
   
• زمین شناسی دریایی:
  در آن در مورد آبها بحث می‌شود.
   
• زمین شناسی ساختمانی و تکتونیک:
  درباره ساخت‌های مختلف سنگهای تشکیل دهنده پوسته ، چگونگی تشکیل و ارتباط آنها با عوامل داخلی زمین ، بحث می‌کند.
   

 

مباحث مرتبط با عنوان

• آبهای زیر زمینی
• ادوار زمین شناسی
• پیدایش زمین
• دانشمندان زمین شناسی
• زمین شناسی
• زمین شناسی دریایی
• زمین شناسی مهندسی
• زمین شناسی ساختمانی
• ساختمان زمین
• سنگ‌های زمین
• غارشناسی
• مشخصات زمین
• مواد تشکیل دهنده زمین
• نقشه زمین شناسی

موضوعات مرتبط: علوم زمین

شاخه‌های زمین‌شناسی

زمین‌شناسی به شاخه‌های زیر تقسیم می‌شود:

• سنگ‌شناسی: که به مطالعهٔ سنگ‌ها و منشأ آن‌ها می‌پردازد
• چینه‌شناسی: مطالعهٔ تاریخ کرهٔ زمین
• دیرینه‌شناسی: مطالعهٔ زندگی گذشته
• کانی‌شناسی: مطالعهٔ کانی‌ها و منشأ آنها
• زمین‌شناسی فیزیکی: که فرایندهای بیرونی و درونیِ زمین و اثرات آن‌ها در ایجاد شکل‌ها و ساختمان‌های زمین را مطالعه می‌کند
• زمین پزشکی: زمین‌شناسی پزشکی” علمی است که به بررسی ارتباط بین عوامل زمین‌شناسی با سلامت انسان‌ها و جانوران و تأثیر عوامل زیست‌محیطی بر پراکندگی جغرافیایی بیماری‌های مرتبط می‌پردازد.
• ژئوشیمی یا زمین شیمی: علم تعیین فراوانی نسبی عناصر و انواع اتمی آن‌ها در زمین.و مطالعه توزیع و مهاجرت هریک از عناصر در بخش‌های مختلف زمین(اتمسفر،هیدروسفر،پوسته و...) و همچنین در کانیها و سنگ‌ها به منظور کشف اصول اداره‌کننده این توزیع و مهاجرت
• زمین‌شناسی اقتصادی: که منابع معدنی زمین را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهد
• زمین‌شناسی ژئوفیزیکی: مطالعهٔ زمین‌لرزه‌ها و منشأ و چگونگی پیدایش و رفتار آنها
• زمین‌شناسی زیست‌محیطی و زمین‌پزشکی: مطالعهٔ محیط زیست و تأثیرات انواع آلودگی زمین‌زاد و انسان‌زاد بر آن. این شاخه‌ها خود نیز به زیرشاخه‌هایی تقسیم می‌شود
• زمین‌شناسی نفت: به بررسی تولید و چگونگی تشکیل هیدرات‌های کربن (نفت و گاز) می‌پردازد و همچنین نحوهٔ بهینه و اقتصادی استخراج آن‌ها از اعماق لایه‌های زمین با استفاده از دستگاه‌های حفاری.
• زمین‌شناسی ساختمانی: بخشی از زمین‌شناسی است که در مورد توزیع سه‌بعدی سنگ‌های تشکیل دهنده پوسته زمین و تاریخچه تغییرشکل آن‌ها بحث می‌کند. این علم همچنین در رابطه با تغییر و دگرریختی سنگ‌ها طی فرایندهای فشارشی و کششی بحث می‌کند. زمین‌شناسی ساختاری عمدتاً دربارهٔ شکل هندسی و مشخصات ظاهری ساختمان‌های مختلف زمین (گسل، چین خوردگی و …) صحبت می‌کند.
• زمین‌شناسی مهندسی: این علم با بکارگیری اصول زمین‌شناسی مانند مطالعه ترکیب کانی‌شناسی، بافت و وضعیت هوازدگی سنگ و خاک، شناخت تاریخچه زمین‌شناسی محیط تشکیل آن‌ها و با درک فرایندها و ساختارهای تکتونیکی و شناخت خطرات زمین‌شناسی به همراه اندازه‌گیری خصوصیات فیزیکی و مکانیکی خاک و سنگ و تجزیه و تحلیل آن‌ها بخشی از نیاز طراحان را برطرف می‌نماید.

 

نرم افزار‌های کاربردی و مرتبط با زمین‌شناسی

نام نرم افزار	توضیحات
BasinVis [۲]	یک برنامه مبتنی بر MATLAB® برای تجزیه و تحلیل و تجسم حوضه فرونشست رسوبی
Noddy [۳]	نرم افزاری برای مدلسازى زمین شناسى ساختمانى با هدف مدلسازى سه بعدی رویدادهاى پیچیده زمین شناسى و شبیه سازى ژئوفیزیکى مغناطیسى و ثقلى
PuffinPlot [۴]	برنامه‌ای برای تجزیه و تحلیل مغناطیس دیرینه
OpenStereo [۵]	نرم افزاری متن باز و رایگان برای تحلیل زمین‌شناسی ساختاری
GPlates [۶]	نرم افزاری برای تجسم تعاملی طبقات زمین‌شناسی
Generic Mapping Tools [۷]	مجموعه‌ای متن‌باز با بیش از ۸۰ ابزار و فرمان برای پردازش داده­‌های مکانی است
gslib [۸]	یک نرم افزار تخصصی زمین آماری است
Schlumberger FracCADE [۹]	نرم افزار ارزیابی و طراحی فرکینگ است که به عنوان یک شبیه ساز فرکیینگ معتبر و بر مبنای اصول و قوانین فیزیکی اثبات شده در حوزهٔ شکست هیدرولیکی (فرکینگ هیدرولیکی)، طراحی شده و توسعه یافته‌است تا بتوان در پروژه‌های حفاری به صورت بهتری اقدام نمود.
Trimble Inpho UASMaster [۱۰]	ابزاری مفید برای افراد متخصص یا حتی غیر متخصص در زمینه فتوگرامتری می‌باشد که ترکیبی از مجموعه راهنماهای بصری و ابزارهای ویرایشی تعاملی و متنوع و همچنین گزارشهای دقیق تضمین کیفیت ضروری توسط کاربران پیشرفته می‌باشد. UASMaster قادر به پردازش داده‌های بدست آمده توسط انواع حامل‌های هوایی مانند: هلی کوپتر، بالنهای نقشه برداری، هواپیماهای بدون سرنشین و ... می‌باشد.

 

موضوعات مرتبط: علوم زمین

زمین‌شناسی

دانشی است که ماهیت سیّارهٔ زمین و تاریخ آن و ساختمان پوستهٔ آن و اجزاى درون آن و انواع سنگ ها و سنگواره ها را بررسی می کند.

• به زبان‌های دیگر مطالعه کنید
• پی‌گیری این صفحه
• ویرایش

لایه‌های زمین(۱)هسته درونی (۲) هسته بیرونی (۳) گوشته درونی (۴) گوشته بیرونی (۵) سنگ‌کره (۶) پوسته

زمین‌شناسی یا ژئولوژی‌ (به فرانسوی: géologie،ژئولوژی)(به انگلیسی: Geology، جیالوجی) دانشی است که عمدتاً ماهیت سیّارهٔ زمین و تاریخ آن و ساختمان و اجزای درون آن و انواع سنگ‌ها و سنگواره‌ها را بررسی می‌کند. این علم دربارهٔ موادّ سازندهٔ زمین، نیروهای مؤثر بر مواد مزبور، برآیندهای آن نیروها، پراکندگی سنگ‌هایپوستهٔ سیاره، سرگذشت آن و همچنین گیاهان و جانورانیکه در دوره‌های گوناگون زمین‌شناسی وجود داشته‌اند گفتگو می‌کند.

زمین شناسان، افرادی هستند که چگونگی تشکیل زمین، ویژگی‌ها، رویدادهایی که از زمان پیدایش زمین بر آن گذشته‌است ساختار، ترکیب سنگ‌ها و کانی‌ها و تاریخچه را، مطالعه می‌کند.[۱]

موضوعات مرتبط: علوم زمین

اگر چه موضوع مطالعه هواشناسی و اقلیم‌شناسی، اتمسفر (هواسپهر) است، ولی هر کدام با نگرشی متفاوت آن را بررسی می‌کنند:

• هواشناسی، هوا را و اقلیم‌شناسی، آب و هوا را شناسایی و تبیین می‌کند.
• هواشناسی وضعیت جوی را به‌طور عام و برای یک لحظه بررسی می‌کند؛ اما، آب و هواشناسی تیپ هوای غالب یک مکان معین را در دوره طولانی مطالعه و تفاوت‌های آب و هوایی مکان‌ها را کشف می‌کند.
• هدف هواشناسی شناخت مطلق و عام اتمسفر و تغییرات آن (هوا) است؛ ولی در آب و هواشناسی سعی می‌شود با شناخت آب و هوای هر منطقه، تأثیرهای آب و هوایی آن بر روی فعالیت‌های انسانی مشخص شود.
• هواشناس وضع هوا را در کوتاه مدت پیش‌بینی می‌کند؛ اما، آب و هواشناس براساس عوامل به‌وجود آورنده آب و هوا، پدید آمدن آب و هوای خاصی را در مکانی خاص و با توجه به تأثیر آن در زندگی انسان‌ها، پیش‌بینی می‌کند.
• ابزار شناسایی و توجیه هواشناس، اصول و قوانین و مدل‌های فیزیکی و دینامیکی است. اما ابزار آب و هواشناس، علاوه بر اصول علم هواشناسی، اصول و مفاهیم جغرافیایی نیز هست.[۱]

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

نقشه دمای متوسط ۳۰ ساله جهان

آب‌وهواشناسی یا اقلیم‌شناسی به دانش مطالعه اقلیم و مشخصات متوسط آب و هوایی در یک دوره بلند مدت گفته می‌شود. این شاخه از دانش نوین شاخه‌ای است از رشتهٔ دانش‌های جوی و نیز زیر رشته جغرافیای طبیعیبوده که خود جزئی از علوم زمین به شمار می‌رود. امروزه اقلیم‌شناسی دربرگیرندهٔ اقیانوس شناسی و زیست-زمین شیمی است. اقلیم‌شناسی در سطح ابتدایی آن می‌تواند با واژهٔ پیش‌بینی هواشناسی نامیده شود که به کمک روش‌های کمی انجام می‌شود. مدل‌های اقلیمی در طیف گسترده‌ای از اهداف از بررسی تغییرات آب و هوایی و سامانه‌های اقلیمی نا پیش‌بینی آینده به‌کار گرفته می‌شوند.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

تاریخچه

اولین بار ادموند هالی به سال ۱۶۸۸ اسنادی را در زمینه پدیده‌های جوی و نقشه‌های مربوطه به بادهای متواتر در سطح اقیانوسها، برای بخشی از سطح زمین منتشر می‌کند و در سال ۱۸۴۰ هوری نقشه بادهای اقیانوس‌ها را ترسیم و توان و جهت وزش آن‌ها را مشخص می‌سازد و بدین ترتیب در رفع نیاز دریانوردی گامی برداشته می‌شود.

نخستین اندیشمندی که رویدادهای هواشناسی را مدون و طبقه‌بندی نمود و او را باید، به‌حق، پدر دانش هواشناسی نامید، دانشمند ایرانی سده پنجم هجری، ابوحاتم اسماعیلاسفزاری خراسانی است که برای نخستین بار در جهان پدیده‌های جوی و هواشناسی را به زبان فارسی در کتاب خود به نام آثار علوی (به معنای واژه Meteorology)، گردآوری نموده‌است.

سیر تحولی و رشد

در اواخر قرن نوزدهم مطالعات جوشناسی در سطح زمین به ویژه در زمینه اندازه‌گیری باران‌ها توسعه پیدا می‌کند و از سال ۱۹۱۶ مطالعه پدیده‌های جوی در زمینه پیش‌بینی هوا شکل می‌یابد و این بررسی‌ها بر مبنای ویژگی‌های سیستماتیک صورت می‌گیرد. در سال‌های بعد، توسعه هوانوردی پیش‌بینی‌های دقیق‌تری را در وسعت گسترده‌ای ایجاب می‌کند و آگاهی هوانوردان از حالت‌های احتمالی آزمایش‌های مربوط به هوا در ناحیه معین و برای یک لحظه از زمان الزامی می‌نماید و به منظور رفع همین نیاز هست که در پاره‌ای از نقاط دنیا سازمان‌های هواشناسی به‌وجود می‌آید.

به تدریج به موازات توسعه شناسایی‌های علمی، برای بهره‌گیری منطقی از منابع اقتصادی زمین به آگاهی‌های بیشتری از پدیده‌های جوی احساس نیز می‌شود. به گونه‌ای که برای شناخت قدرت هیدرولیکی ناهمواری‌ها و «نفت سفید» کوهستان‌ها به عنوان منبع زایش آب‌ها، تعیین حجم متوسط آب رودخانه‌ها در رابطه با نوسان میزان بارندگی سالانه حوضه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین پیشرفت علم کشاورزی به منظور کاشت و برداشت محصولات کشاورزی، مهندسین زراعی را به کسب اطلاعاتی در زمینه آب و هواشناسی وامی‌دارد و همین نیاز به عنوان انگیزه دیگری در پیشرفت تحقیقات کلیماتولوژیمؤثر می‌افتد.

هواشناسی در ایران

هواشناسی به مفهوم امروزی علمی نوپا در کشور ایران است. اولین اطلاعات هواشناسی در ایران مربوط به ایستگاه‌هایی در سفارت‌خانه‌های کشورهای اروپایی بوده‌است. با توجه به نیازهای روزافزون امور هواپیمایی و کشاورزی و آب‌شناسی ساختارهای جدید ایستگاه‌های هواشناسی در اوایل دهه سی شمسی در ایران ایجاد شد که از جمله آن‌ها ایستگاه‌های جمع‌آوری اطلاعات هواشناسی زیر نظر بنگاه توسعه کشاورزی آن دوران می‌باشد. بعدها سازمان هواشناسی به‌عنوان قسمتی از وزارت جنگ به کار جمع‌آوری و ارائه خدمات هواشناسی می‌پرداخت و بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ زیر نظر وزارت راه و ترابری قرار گرفت. دکتر گنجی و محمود حسابی از پیشکسوتان هواشناسی ایران هستند. همچنین مهدی بازرگان نیز تألیفاتی در زمینه هواشناسی دارند. دانشمندان بزرگ ایرانی در کتاب‌های خود به موضوع هواشناسی پرداخته‌اند. ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه، ابوعلی سینا در کتاب دانشنامه علائی بخش طبیعیات، اسفزاریخراسانی در کتاب آثار علوی، شهمردان بن ابالخیر رازی در نزهت نامه علائی.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

یک هواشناس در حال کار در اکلاهما

اگر چه موضوع مطالعه هواشناسی و اقلیم‌شناسی، اتمسفر (هواسپهر) است، ولی هر کدام با نگرشی متفاوت آن را بررسی می‌کنند:

• هواشناسی، هوا را و اقلیم‌شناسی، آب و هوا را شناسایی و تبیین می‌کند.
• هواشناسی وضعیت جوی را به‌طور عام و برای یک لحظه بررسی می‌کند؛ اما، آب و هواشناسی تیپ هوای غالب یک مکان معین را در دوره طولانی مطالعه و تفاوت‌های آب و هوایی مکان‌ها را کشف می‌کند.
• هدف هواشناسی شناخت مطلق و عام اتمسفر و تغییرات آن (هوا) است؛ ولی در آب و هواشناسی سعی می‌شود با شناخت آب و هوای هر منطقه، تأثیرهای آب و هوایی آن بر روی فعالیت‌های انسانی مشخص شود.
• هواشناس وضع هوا را در کوتاه مدت پیش‌بینی می‌کند؛ اما، آب و هواشناس بر اساس عوامل به‌وجود آورنده آب و هوا، پدید آمدن آب و هوای خاصی را در مکانی خاص و با توجه به تأثیر آن در زندگی انسان‌ها، پیش‌بینی می‌کند.
• ابزار شناسایی و توجیه هواشناس، اصول و قوانین و مدل‌های فیزیکی و دینامیکی است. اما ابزار آب و هواشناس، علاوه بر اصول علم هواشناسی، اصول و مفاهیم جغرافیایی نیز هست.[۱]

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

یک نقشه ایزوبار از جزایر بریتانیا

مطالعه و پژوهش دربارهٔ تمامی جنبه‌های جو زمین که به‌طور تفصیلی از سطح زمین تا سطح بالایی جو را در بر می‌گیرد، امروزه تحت عنوان علوم جوی نامیده می‌شود. واژه قدیمی و مصطلح‌تر هواشناسی مطالعه سطوح پایانی جو را، که دارای تغییرات دائمی است، شامل می‌شود. بشر از ابتدای خلقت به دلیل تماس نزدیک با طبیعت و مشاهده عینی پدیده‌های جوی همواره نسبت به کشف این پدیده‌ها کنجکاوی نشان داده‌است. اولین تجربه عینی پدیده‌های جوی شاید مشاهده رعد و برق و آتش گرفتن جنگل‌ها بوده که بعدها به کشف آتش منجر شده‌است. همچنین اولین کوشش انسان برای تهیه غذا و کشاورزی نیز همراه با دیده‌بانی هوا بوده‌است.

هواشناسی شاخه‌ای تخصصی از فیزیک پیشرفته‌است که از ابزارهای ریاضی پیچیده‌ای بهره می‌گیرد و بر همه علوم فیزیک تکیه‌ای استوار دارد. هواشناسی بیش از همه با نظریه تابش الکترومغناطیسی، ترمودینامیک، مکانیک کلاسیک، فیزیک شاره‌ها، شیمی فیزیک و نظریه لایه مرزیسر و کار دارد. اگر جو زیرین نیز در آن گنجانده شود، فیزیک خورشید، طیف‌شناسی، فیزیک پلاسما، یونش،فیزیک ذرات بنیادی، پدیده‌های اشعه ایکس، نور شناخت، فیزیک پرتوی کیهانی، پدیده‌های برانگیزش، الکترودینامیک،مگنتو هیدرودینامیک، انتشار رادیویی و سایر فرایندهای مربوطه را نیز باید فرا گرفت.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

یونانیان واژه متیورولوگیا را، برگرفته از کلمه «متیوروس»، به معنی اشیای معلق در آزمایش‌های مربوط به هوا، به اضافه «لوگوس» که به خطابه یا درس ترجمه شده‌است، برای این علم بکار برده‌اند. لیکن، امروزه مطالعهجو زمین چنان به رشته‌های تخصصی تقسیم شده‌است که واژه فراگیر متئورولوژی (هواشناسی) که از یونانیان باستان بر جای مانده‌است، هیچ‌کس را ارضا نمی‌کند. از اینرو، برای مطالعه بخشی از جو که در آن یونش و گسست مهم است و روی هم رفته بالاتر از ارتفاع حدود ۳۵Km قرار دارد، واژه آیرونومی (نزدیک جو بالا) را بکار می‌برند، در حالی که برخی، به عنوان نامی فراگیر، علم (یا علوم) جو را می‌پسندند.

دانشمند ایرانی سده پنجم هجری، ابوحاتم اسماعیل اسفزاری خراسانی برای نخستین بار در جهان پدیده‌های جوی و هواشناسی را به زبان فارسی در کتاب خود به نامآثار علوی گردآوری نموده‌است.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

هواشناسی (به انگلیسی: Meteorology) شاخه‌ای از علوم جوی است که شامل ماهیت و فیزیک اتمسفری با هدف تمرکز بر پیش‌بینی هوا است. مطالعهٔ هواشناسی به هزاران سال قبل برمی‌گردد اما فرایندهای اصلی در این زمینه تا قرن ۱۸ انجام نشده بود. در قرن ۱۹ فرایندهای نسبتاً کمی در این زمینه بعد از شبکه‌های مشاهدهٔ هوا که در محل‌های خارجی ایجاد شده بود، انجام شد. تلاش‌های اصلی در پیش‌بینی وضع آب و هوا بستگی به اطلاعات و داده‌ها داشت. تا قبل از بیان قوانین فیزیک و مهم‌تر از آن استفاده از کامپیوتر کاری انجام نشده بود. استفاده از کامپیوتر برای حل بسیاری از معادلات برای مدل‌سازی آب و هوا است. در نیمهٔ دوم قرن بیستم پیشرفت‌های مهمی در پیش‌بینی وضعیت آب و هوا به دست آمد.

 

پدیده‌های هواشناسی، رویدادهای آب و هوایی قابل مشاهده هستند که توسط علم هواشناسی توضیح داده می‌شوند. پدیده‌های هواشناسی با تغییرات اتمسفر زمین توضیح و تفسیر می‌شوند: دما، فشار هوا، بخار آب، جریان باد و اختلاف و ارتباط این متغیرها و اینکه در زمان چطور تغییر می‌کنند. مقیاس‌های فضایی مختلف برای توصیف و پیش‌بینی آب و هوای یک محلی، منطقه‌ای و جهانی استفاده می‌شوند.

هواشناسی، اقلیم‌شناسی، فیزیک جوی و شیمی جوی زیر شاخه‌های علوم جوی هستند. هواشناسی و آب‌شناسی باهم حوزهٔ جدیدی به اسم آب و هواشناسی به وجود می‌آورند. تعامل‌های بین جو زمین و اقیانوس‌ها بخشی از سیستم جو اقیانوسی است. هواشناسی در حوزه‌های مختلفی مثل ارتش، تولید انرژی، حمل و نقل، کشاورزی و ساخت و ساز کاربرد دارد. کلمهٔ هواشناسی در انگلیسی (meteorology) ریشهٔ یونانی دارد و به معنی بسیار بالا در آسمان و مطالعهٔ اشیای موجود در هوا است.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

تعریف ژئوپلیتیک

تعاریف متعددی از واژه ژئوپلیتیک از سوی علمای علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و جغرافیا صورت پذیرفته‌است. گاهی اوقات در بعضی تعاریف، ژئوپلیتیک معادل جغرافیای سیاسی خوانده شده‌است. اما اکثر دانشمندان ژئوپلیتیک قائل به جدایی حوزه‌های ژئوپلیتیک و جغرافیای سیاسی هستند.

دانشنامه روابط بین‌الملل و سیاست جهان، ژئوپلیتیک یاجغرافیای سیاسی را بررسی تأثیر عوامل جغرافیایی بر رفتار دولت‌ها می‌داند. این که چگونه موقعیت مکانی،اقلیم، منابع طبیعی، جمعیت و یک تکه زمینی که یک دولتروی آن قرار گرفته‌است، گزینه‌های سیاست خارجی دولتو جایگاه آن را در سلسله مراتب دولت‌ها تعیین می‌کند.[۴]

حسین بشیریه موضوع ژئوپلیتیک را مطالعه مبانی جغرافیایی قدرت دولتها می‌داند. نقش ویژگی‌هایسرزمین، آب و هوا، منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی، ویژگی‌های جمعیتی و خصوصیات فرهنگی بر شکل و عملکرد نظام سیاسی، مورد بحث این شاخه از دانش سیاسی است. بعلاوه چون هر یک از دولت‌ها بخشی از فضای جغرافیایی-سیاسی جهان را تشکیل می‌دهند، بحث از روابط بین‌الملل از این دیدگاه خاص نیز مطرح می‌شود.[۵] ادموند والش، به عنوان یک دانشمند سیاسی تعریفی بر مبنای عدالت بین‌المللی ارائه داده و معتقد است ژئوپلیتیک، مطالعه مرکب از جغرافیای انسانی و علم سیاسی کاربردی است که تاریخ آن به دوران ارسطو،منتسکیو و کانت بازمی‌گردد.[۶]

موضوعات مرتبط: جغرافیای سیاسی و ژئوپلتیک

ژئوپلتیک یا سیاست جغرافیایی یا جغراسیاست،[۱] (بهیونانی: Γη+Πολιτική)، از «ژئو» به معنای زمین و «پلیتیک» به معنای سیاست تشکیل شده‌است.[۲]ژئوپلیتیک شاخه‌ای است از جغرافیای سیاسی و به آن بخش از معرفت بشر اطلاق گردید که به معلومات ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست مربوط می‌شود. این شاخه علمی از زمان وضع آن، طی یک قرن گذشته، از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری و گاهی رکود بوده و همانند برخی رشته‌های علمی دیگر هنوز بر سر موضوع و ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد.[۳]

موضوعات مرتبط: جغرافیای سیاسی و ژئوپلتیک

سیر تکوین جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در ایران

اولین مؤلف کتاب‌های جغرافیا به منظور تدریس در دانشگاه آقای مسعود کیهان بود که در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۲ جغرافیای مفصل ایران مشتمل بر سه بخش طبیعی، سیاسی و اقتصادی را در سه جلد تألیف کرد. جلد دوم این کتاب مربوط به جغرافیای سیاسی بود که با بیش از ۵۵۰ صفحه و ۲۸ نقشه و ۷۳ گراور در سال ۱۳۱۱ منتشر شد. در این کتاب در آغاز پس از شرح سرحدات قدیم و مختصری از تاریخ جغرافیایی، حدود و ثغور امپراتوری مورد بحث قرار گرفته و سپس سرحدات کنونی ایران و در ادامه دربارهٔ نژاد، خط، مذهب و آداب و رسوم مردم ایران، ایلات و طوایف شناخته شده ایران بحث شده‌است. بقیه کتاب تحت عنوان طرز حکومت و تشکیلات مملکتی ایران، به جزئیات تقسیمات کشوری در آن زمان پرداخته‌است.

از سال ۱۳۱۵ به بعد سری کتاب‌های جغرافیای سیاسی با زمینه نظامی به دست سرهنگ حاجی علی رزم آرا در هجده جلد تألیف شد و بیشتر آشنایی با حدود و ثغور مرزهای ایران و تأکید بر شناخت مسائل نظامی بود.

قبل از انقلاب

وجود تاریخ یک صد ساله جغرافیای سیاسی در جهان، در ایران مدت زیادی از تاریخ آن نمی‌گذرد. نخستین متخصص در جغرافیای سیاسی در ایران دکتر دره میرحیدر است؛ با پیوستن وی به گروه جغرافیای دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۲، زمینه برای توسعه این شاخه از جغرافیا بیشتر فراهم شد.

با تصویب پذیرش دانشجو در دوره کارشناسی ارشد جغرافیا از سال ۱۳۴۳ در دانشگاه تهران، چند واحد درسی در زمینه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک نیز در نظر گرفته شد.

در مقطع کارشناسی ارشد جغرافیای دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۳ دو درس تحت عنوان «ژئوپلیتیک» و «مسائل جغرافیای سیاسی جهان» ارائه شد که درس «ژئوپلیتیک» آن را دکتر میرحیدر و «مسائل جغرافیای سیاسی جهان» را دکتر مستوفی تدریس می‌کردند.

آموزش جغرافیای سیاسی در دوره‌ای به ایران راه یافت که بخش ژئوپلیتیک آن در اثر جریان‌های جنگ جهانی دوم و ظهور ژئوپلیتیک خاص آلمان تحریم شده بود.

روند رو به گسترش علمی این رشته در دهه ۱۳۵۰ به دلایل شرایط حاکم در ایران تا انقلاب اسلامی با وقفه مواجه گردید.

پس از انقلاب

تألیفات و ترجمه‌ها در زمینه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک پس از انقلاب اسلامی ادامه یافت و با توجه به شرایط گسترش جهانی این علم و نیز جنگ عراق علیه ایران توسعه گسترده‌ای یافت. دانشگاه تربیت مدرس با پذیرش اولین دانشجویان دوره دکتری با گرایش جغرافیای سیاسی در سال ۱۳۶۶ این رشته را به صورت علمی -آکادمیک به جامعه علمی ایران عرضه کرد. دهه ۱۳۷۰ و اوایل دهه ۸۰ را باید انقلاب علمی جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در ایر ان دانست. تهیه و تصویب برنامه رشته مستقل جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در مقطعکارشناسی ارشد در سال ۱۳۷۱ در دانشگاه تربیت مدرس ودانشگاه امام حسین موجب نگرش‌های جدیدی به این رشته در ایران گشت.

بر اساس این برنامه دانشگاه‌های امام حسین، تهران، تربیت مدرس و آزاد اسلامی اقدام به پذیرش مستمر دانشجو نمودند. برنامه مقطع دکتری جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته مستقل آکادمیک را دانشگاه تربیت مدرسدر سال ۱۳۷۷ پیشنهاد کرد و به تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی رسید و از همان سال دانشگاه‌های تربیت مدرس، تهران وآزاد اسلامی اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع دکتری کردند.

دانشگاه تربیت مدرس

خاستگاه جغرافیای سیاسی در ایران به عنوان یک گرایش یا رشته را می‌بایست فعالیت گروه جغرافیای دانشگاه تربیت مدرس دانست. دانشگاه تربیت مدرس بر اساس برنامه دوره دکتری جغرافیا که در تاریخ ۲۷/۴/۱۳۶۶ به تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی رسیده بود در همان سال اقدام به برگزاری آزمون دوره دکتری نمود. در حقیقت دانشگاه تربیت مدرس برای اولین بار در کشور رشتهجغرافیای انسانی با گرایش سیاسی را تأسیس کرد. در این دوره جغرافیای سیاسی به عنوان گرایشی از جغرافیای انسانی محسوب می‌شد که دانشجوی پذیرفته شده پس از گذراندن دروس مشترک و در صورت علاقه‌مندی می‌توانست این گرایش را انتخاب کند. در اولین دوره پذیرش دانشجو در این دانشگاه، آقای محمدرضا حافظ نیاو آقای یدالله کریمی پور به عنوان اولین دانشجویان این دوره شروع به تحصیل نمودند. دکتر محمدرضا حافظ نیا به عنوان اولین دانش آموختهٔ رشتهٔ جغرافیای سیاسی در ایران شناخته می‌شود.

دانشگاه تهران

با وجود سابقه بیشتر دانشگاه تهران در زمینه جغرافیای سیاسی و وجود متخصص جغرافیای سیاسی (دکتر دره میرحیدر)، اولین دوره پذیرش دانشجوی دکتری در این دانشگاه در سال ۶۹–۷۰ با پذیرش دو دانشجو (بهرام امیراحمدیان و غلامحسن حیدری) آغاز شد. بر اساس برنامه مستقل رشته کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی نیز که دانشگاه تربیت مدرس در سال ۱۳۷۱ پیشنهاد کرد و در تاریخ ۸/۶/۱۳۷۱ به تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی رسید و جهت اجرا به دانشگاه‌های کشور ابلاغ گردید، دانشگاه تهران نیز در سال تحصیلی ۷۵–۷۴ اولین دوره کارشناسیخود را به رشته جغرافیای سیاسی ارائه نمود.

دانشگاه فردوسی مشهد

با موافقت شورای گسترش وزارت علوم و تحقیقات و فناوری گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد از سال تحصیلی ۱۳۸۸–۱۳۸۷اقدام به دایر نمودن رشته جغرافیای سیاسی در مقطع کارشناسی ارشد نمود. در حال حاضر برای ششمین سومین سال متوالی دانشگاه فردوسی در این گرایش دانشجو پذیرفته‌است. هم اکنون آقای دکتر سید هادی زرقانی، آقای دکتر هادی اعظمی و آقای دکتر محسن جان پرور تدریس دروس جغرافیای سیاسی را بر عهده دارند. زمینه مطالعاتی گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد بیشتر در زمینه مطالعات مرزی و آسیای مرکزی است.

دانشگاه امام حسین

دانشگاه امام حسین بر اساس برنامه مصوب یادشده، اولین دانشجویان دوره کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی را در قالب دوره‌های معادل پذیرش کرد که تمامی دانشجویان آن از نیروهای رسمی سپاه پاسداران بودند. در اولین دوره کارشناسی ارشد مزبور که در سال ۱۳۷۱ آغاز گردید، آقایانسید یحیی صفوی، محمد اخباری و سه دانشجوی دیگر به عنوان اولین دانشجویان دوره کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی در این دانشگاه پذیرش شدند.

دانشگاه آزاد اسلامی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نیز از سال ۱۳۶۸ در مقطع دکتری اقدام به پذیرش دانشجو نمود که دکتر زهرا پیشگاهی فرد به عنوان اولین فارغ‌التحصیل این دانشگاه در مقطع دکتری در سال ۱۳۷۱ از رساله خود دفاع کرد. در مقطع کارشناسی ارشد نیز این دانشگاه از سال تحصیلی ۸۰–۱۳۷۹ اقدام به پذیرش هفت دانشجو نمود که این روند گسترش یافته و واحد تهران مرکز این دانشگاه نیز در سال‌های اخیر اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد نموده‌است.

کتب و نشریات در زمینه جغرافیای سیاسی در ایران

اولین مؤلف کتاب‌های جغرافیا به منظور تدریس در دانشگاه آقای مسعود کیهان بود که در سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۱ جغرافیای مفصل ایران مشتمل بر سه بخش طبیعی، سیاسی و اقتصادی را در سه جلد تألیف کرد. جلد دوم این کتاب مربوط به جغرافیای سیاسی بود که با بیش از ۵۵۰ صفحه و ۲۸ نقشه و ۷۳ گراور در سال ۱۳۱۱ منتشر شد. جلد سوم این کتاب مربوط به اقتصاد ایران است که با بیش از ۵۰۰ صفحه و ۸ نقشه و ۱۱ گراور در همان سال منتشر شد.

جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک تا ورود دکتر میر حیدر به دانشگاه تهران به مفهوم علمی در دانشگاه‌های ایران مطرح نبود و تألیف کتاب اصول و مبانی جغرافیای سیاسی در سال ۱۳۴۷ گامی بلند در اعتلای علمی جغرافیای سیاسی ایران و نقطه عطفی در روند تفکرات جغرافیای سیاسی در ایران محسوب می‌شود. از دیگر کتب نوشته شده در زمینه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در ایران می‌توان به کتاب اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک نوشته محمدرضا حافظ‌نیا را نام برد. از دیگر انتشارات می‌توان به کتاب مرزها و جهانی شدن (با نگاهی کوتاه به مرزهای ایران) نوشته دکتر محمدرضا حافظ نیا و دکتر محسن جان پرور و کتاب الگوی مدیریت مرزهای سرزمینی (مورد: مرزهای دریای ایران درخلیج فارس) نوشته دکتر محمدحسین افشردی و دکتر محسن جان پرور، کتاب نگرشی نو به مطالعات مرزی نوشته دکتر محسن جان پرور و کتاب مخاطرات انسانی نوشته دکتر محسن جان پرور و دکتر اکرم تقی‌زاده ساروکلایی، کتاب ژئوپلیتیک برای همه تألیف دکتر محسن جان پرور اشاره کرد.

انجمن‌های علمی جغرافیای سیاسی در ایران

تاریخ انجمن‌های جغرافیایی در ایران، از سال ۱۳۲۶ شروع شد. در سال‌های پس از آن، پی‌گیری جامعه جغرافیای ایران موجب تشکیل انجمن جغرافیا در نیمه دوم دهه ۱۳۲۰ گردید که این انجمن متشکل از نه شعبه بود و شعبه دوم آن شامل جغرافیای سیاسی بود که به بحث تقسیمات کشوری، مرزها و آمار جغرافیایی می‌پرداخت. همچنین شعبه ششم آن نیز، شعبه جغرافیای نظامی نام داشت.

این روند ادامه یافت تا این که بروز انقلاب اسلامی انجمن علمی ژئوپلیتیک در ایران تأسیس گردد. این انجمن نهایتاً در سال ۱۳۸۱ با کمک اساتید برجسته علمی در دانشگاه‌های تربیت مدرس، تهران، امام حسین و آزاد اسلامی در کشور تأسیس گشت تا ابعاد علمی جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک را تعمیق و گسترش دهد و زمینه را برای نیاز کشور در زمینه‌های سیاست داخلی و خارجی، امنیت ملی و به‌طور کلی استراتژی‌های ژئوپلیتیک مناسب در روابط بین‌المللی فراهم نماید. در حال حاضر این انجمن با حدود ۱۳۰ عضو یکی از انجمن‌های علمی معتبر فعال کشور می‌باشد. هستهٔ اولیهٔ انجمن ژئوپلیتیک ایران در اواسط دهه ۷۰ شکل گرفت. این جلسات که با هدف همگرایی علمی و تبادل نظر بین اساتید جغرافیای سیاسی دانشگاه‌های کشور تشکیل می‌شد، زمین‌های فراهم ساخت تا پس از سال‌ها لزوم تأسیس یک انجمن علمی متشکل از اساتید و دانشجویان و علاقه‌مندان رشته جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک مطرح گردد.

پیشنهاد تأسیس انجمن علمی ژئوپلیتیک ایران ابتدا توسط آقای دکتر محمدرضا حافظ نیا استاد جغرافیای سیاسی وژئوپلیتیک دانشگاه تربیت مدرس در خرداد ماه ۱۳۸۰ مطرح گردید که در پی آن فرمها، اطلاعات و راهنماییهای لازم از دفتر انجمنهای علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اخذ گردیده و پس از طرح موضوع تأسیس انجمن با ۱۴ تن از اساتید و فارغ التحصیلان و تنی چند از دانشجویان مقطع دکتری رشته جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک اقدام به تکمیل فرم تقاضای تأسیس انجمن توسط افراد فوق گردید.

در مرحلهٔ بعد اقدام به تنظیم اساسنامه انجمن بر اساس فرمت مصوب دفتر انجمنهای علمی، معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گردید که پس از تأیید توسط دفتر فوق نسبت به اخذ پرسشنامه مشخصات اعضای هیئت مؤسس و هیئت مدیره و تکمیل آن توسط اعضاء اقدام شد و ۳۷ نفر از اساتید و دانشجویان دکتری رشته جغرافیای سیاسی همراه با احکام کارگزینی و تصویر آخرین مدرک تحصیلی آن‌ها دریافت شد. همچنین تصویر برخی انجمن‌های مشابه در سایر کشورها و نامهای تحت عنوان «سابقه شکل‌گیری انجمنهای ژئوپلیتیکی و ضرورت تأسیس انجمن ژئوپلیتیک در ایران» در تاریخ ۱۸/۴/۱۳۸۰ تحویل دفتر فوق گردید تا در جلسه کمیسیونهای علمی مطرح گردد. اولین باری که در جلسه این کمیسیون موضوع مطرح گردید. برخی اعضاء با نام نهادن واژه ژئوپلیتیک برای انجمن مخالفت ورزیدند که از سوی دبیر کمیسیون انجمنهای علمی ایران موضوع به اطلاع رسید که بلافاصله اقدام به تهیه متنی توجیهی در خصوص انگیزهٔ نامگذاری انجمن، تحت عنوان (توجیه تأسیس انجمن ژئوپلیتیک ایران) شد تا در جلسه بعدی کمیسیون در اختیار اعضاء گذارده شود. در جلسه مورخ ۱۱/۲/۱۳۸۱ کمیسیون فوق بار دیگر موضوع تأسیس انجمن ژئوپلیتیک را مطرح کرد و خوشبختانه مورد تصویب قرار گرفت که در پی اعلام دبیر کمیسیون نسبت به تهیه اسامی اعضای انجمن و آدرس و تلفن محل کار آن‌ها اقدام و در تاریخ ۱۷/۲/۱۳۸۱ تحویل دفتر انجمنهای علمی ایران گردید.

انجمن ژئوپلیتیک ایران پس از اخذ مجوز تأسیس از سوی کمیسیون انجمنهای علمی کشور، در تاریخ ۳۱/۳/۸۲ تحت شماره ۱۵۴۶۶ موفق به ثبت انجمن در ادارهٔ ثبت شرکت‌ها و مؤسسات غیر تجاری گردید. کمیته پذیرش ضمن تعیین نمایندگان انجمن در دانشگاه‌ها، اقدام به عضوگیری نمود که در همان دوره در حدود ۷۰ نفر از اساتید، فارغ‌التحصیلان و دانشجویان مقطع دکتری و کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی در قالب عضویت پیوسته، دانشجویی و وابسته ثبت نام نمودند و با توجه به جدید التأسیس بودن انجمن، هیئت مدیره، طی برگزاری ۷ جلسه اقدام به تعیین خط مشیها و سیاست‌های کلی و نیز انجام امور مزبور به اعضای هیئت مدیره نمود و با پشت سرگذاشتن اقدامات ضروری و اولیه در خصوص تثبیت انجمن، برگزاری دومین جلسه مجمع عمومی در تاریخ ۳۰/۸/۸۳ فصل جدیدی از فعالیت‌ها و برنامه‌های انجمن آغاز گردید.انجمن ژئوپلیتیک ایران

موضوعات مرتبط: جغرافیای سیاسی و ژئوپلتیک

سیر تکوین جغرافیای سیاسی در جهان

تاریخ جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته علمی را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد: دوره پیشرفت از اواخر قرن نوزدهم تا جنگ جهانی دوم، دوره انزوا از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ و دوره احیا از دهه ۱۹۷۰ به بعد.

البته ردپای تفکرات مربوط به جغرافیای سیاسی را می‌توان د ر دوره‌های پیش از این تاریخ‌ها جستجو کرد؛ ارسطو۲۳۰۰ سال پیش در یونان قدیم، مطالعات دولت را با یک رویکرد جبر محیطی و در مورد مسائلی مانند مرزها، شهر کانونی و تناسب میان جمعیت و مکان مورد مطالعه قرار داد.

- استرابو جغرافی‌دان یونانی - رومی نیز روشن کرد که چگونه امپراتوری روم قادر به غلبه بر مشکلات ناشی از وسعت زیاد خود است.

- دلبستگی به مؤلفه‌های شکل دهنده به شکل سرزمین‌های سیاسی در اروپای روشنفکری در قرون شانزدهم تا بیستم شدید بود. یکی از موارد مورد توجه سر ویلیام پتی، دانشمند و اقتصاد دادن انگلیسی، تبیین زیربناهای مردم شناسی و سرزمینی قدرت حکومت بریتانیا در ایرلند در کتاب کالبدشناسی سیاسی ایرلند در سال ۱۶۷۲ بود. برای پیدا کردن بنیان‌گذار واقعی جغرافیای سیاسی لازم است بر تاریخ آلمان در سده نوزدهم مروری بکنیم.

فردریش راتزل

دوران تفوق

آلمان مهد جغرافیایی سیاسی است. آلمان مدرن که در سال ۱۸۷۱ ایجاد شد تحت رهبری جاه‌طلبانهٔ پروس خود را قدرتی بزرگ در رقابت با بریتانیا، فرانسه، اتریش و روسیهمی‌دید. با توجه به شرایط ویژهٔ آلمان که حکومتی محصور در خشکی و دارای مشکلاتی در راه توسعهٔ سرزمین خود بود، در دههٔ پایانی قرن نوزدهم، نظریاتی دربارهٔ ارتباط میان سرزمین و قدرت حکومت در میان طبقهٔ روشنفکرجدید این کشور به ویژه راتزل به عنوان بنیان‌گذارجغرافیای سیاسی، مطرح گردید.

بسیاری از تفکرات راتزل برای پیدا کردن توجیه حقوقی و روشنفکری برای توسعهٔ سرزمینی آلمان بود. وی به هنگام پایه‌گذاری جغرافیای سیاسی مفاهیم زیادی را از تئوری تکامل تدریجی داروین و پیروان او، به ویژه دارونیسماجتماعی مشهور به نئولامارکیسم، استفاده کرد.

به اعتقاد راتزل، کشور می‌تواند به عنوان یک ارگانیسمزنده به حساب آید و حکومت مانند سایر ارگانیسم‌های زنده نیازمند سرزمین کافی برای تغذیهٔ خود است که فضای حیاتی برای ارگانیسم ویژه می‌نامد.

او در جهت گسترش این عبارت‌های استعاری، می‌گوید کشورها وقتی جمعیت شان افزایش می‌یابد نیازمند فضای حیاتی بیشتری می‌شوند و به این ترتیب قوانینی را برای رشد فضایی حکومت ارائه داد؛ از جمله:

حکومت باید در جهت الحاق سرزمین‌های کوچک توسعه یابد.

حکومت باید تلاش کند سرزمین‌های با موقعیت‌های بالقوه باارزش را تصرف کند.

توسعهٔ کشور امری مُسری است که از کشوری به کشوری دیگر گسترش می‌یابد.

تئوری راتزل مورد قبول رودلف کیلن واقع شد. کیلن تلاش می‌کرد قدرت جهانی آن روز را شناسایی کرده و کشورهایامپریالیستی قاره‌ای بزرگ آینده را پیش‌بینی کند.

او در سال ۱۸۹۸ واژهٔ گئوپلیتیک را در زبان آلمانی به کار برد که تا آن زمان در هیچ جا مطرح نشده بود. این واژه در سال ۱۹۲۴ به ژئوپلیتیک در زبان انگلیسی ترجمه شد. ژئوپلیتیک از دیدگاه وی عبارت بود از بخشی از جغرافیای سیاسی که به روابط خارجی، استراتژی و سیاست کشورها مربوط می‌شد، و در پی استفاده از دانش جغرافیا برای اهداف سیاسی بود.

علاوه بر راتزل و کیلن، هلفورد مکیندر بریتانیایی، از دیگر بنیان‌گذاران جغرافیای سیاسی، نیز به گسترش و ترویج جغرافیای سیاسی مدرن اقدام کرد.

در ایالات متحده نیز آلفردهامان، افسر بازنشستهٔ نیروی دریایی، قدرت نظامی جهان را وابسته به قدرت دریایی دانست و عوامل جغرافیایی که موجب کسب قدرت دریایی می‌شوند را به‌طور کامل توضیح داد.

پس از شکست آلمان در جنگ جهانی اول و از دست دادن بسیاری از سرزمین‌های خود و خلع سلاح، عقاید جغرافیاییراتزل و مکیندر برای در پیش گرفتن مسیر احیای قدرت آلمان مورد استفاده قرار گرفت. فرد برجستهٔ این جریان کارل هاوس هوفر، افسر ارتش و جغرافی‌دان عضو حزب نازی بود. هوفر در پی جلب حمایت عمومی از سیاست‌های توسعه‌طلبانهٔ جدید به وسیلهٔ روی‌کردی مردمی به ژئوپلیتیک بود. او با استفاده از نظریهٔ فضای حیاتی راتزل و حتی فراتر از آن، معتقد بود جهت توسعهٔ آلمان لازم است از سرزمین‌های مازاد کشورهای کم جمعیتی مانند لهستان وچکسلواکی استفاده شود. گئوپلیتیک هوفر توجیهات علمی لازم را برای الحاق لهستان و چکسلواکی به آلمان، اتحاد میان هیتلر و استالین، و حملهٔ نافرجام آلمان به شوروی را فراهم آورد.

دوران انزوا

زیاده‌روی گئوپلیتیک آلمان، جغرافیای سیاسی را پس ازجنگ جهانی دوم در محاق فرو برد. هارتشورن جغرافیدان آمریکایی، در سال ۱۹۵۴ با ارائه رویکردی کارکردی به جغرافیای سیاسی برای سیاست‌زدایی از آن، معتقد بود جغرافیای سیاسی نه تنها باید به شکل‌دهی استراتژی‌های سیاسی توجه کند، بلکه باید به پویایی‌های داخلی و عملکردهای خارجی حکومت نیز توجه نماید.

جغرافیای سیاسی که بلافاصله پس از جنگ دوم تجربه شد تفاوت کمی با جغرافیای ناحیه‌ای داشت و به‌طور گسترده‌ای بر روی حکومت سرزمینی، به عنوان موضوع مورد مطالعه آن تمرکز یافت. این خود سانسوری دو نتیجه در پی داشت: نخست، جغرافیای سیاسی از توسعه تئوریک صورت گرفته در سایر شاخه‌های جغرافیا به ویژه در زمینه انقلاب کمی دهه ۱۹۶۰ عقب ماند؛ دوم، جغرافیای سیاسی در درون جغرافیا به حاشیه رانده شد.

دوره احیا

در اواسط دهه ۱۹۷۰ ریچارد مویر جغرافی‌دان انگلیسی تلاش‌هایی را برای احیای جغرافیای سیاسی آغاز کرد. از دهه ۱۹۸۰ جغرافیای سیاسی رویکرد اقتصاد سیاسی را به‌طور جدی اتخاذ کرد. یکی از افرادی که تلاش می‌کند اقتصاد سیاسی را در جغرافیای سیاسی مطرح کند. پیتر تیلور پایه‌گذار مجله معروف political geographyمی‌باشد که در تحلیل نظام جهانی از آن استفاده می‌کند.

از اواخر دهه ۱۹۸۰ و طی دهه ۱۹۹۰، بعد فرهنگی جغرافیای سیاسی رشد یافت. در این بخش مسائلی مانند هویت ملی، شهروندی، درگیری‌ها و برخوردهای میان فرهنگ‌ها، جغرافیای مقاومت، نقش چشم‌انداز در هدایت و چالش قدرت مورد مطالعه قرار گرفت. تحت تأثیر مباحث میشل فوکو، جغرافیدانانی مانند سیمون دالبی و اوتوتایل رویکرد «ژئوپلیتیک انتقادی» را مطرح کردند. این رویکرد به آزمون و بررسی نقش استعاره‌های جغرافیایی مانند هارتلند و کانتینمنت در پی‌ریزی استراتژی‌ها و کشف تأثیر رسانه‌های فرهنگی مانند فیلم، ادبیات، گزارش‌های خبری و کارتون در دانش ژئوپلیتیک همت گمارد.

امروزه علاوه بر بعد فرهنگی، بعد فمنیسم نیز تحت تأثیر تئوری‌های فمینیستی گسترش یافته‌است. برخی تلاش‌ها برای جغرافیای سیاسی فمینیستی صورت گرفته‌است، اما تعاملات با فمینیست‌ها ماهیت مردانه جغرافیای سیاسی سنتی را روشن کرده‌است و راه‌هایی را برای بهبود این وضع پیشنهاد می‌کند.

موضوعات مرتبط: جغرافیای سیاسی و ژئوپلتیک

جغرافیای سیاسی شاخه‌ای از علم جغرافیا است که تأثیرپذیری و تأثیرگذاری سیاست و قدرت در محیط جغرافیایی و به بیان دیگر، تأثیر تصمیمات سیاسی بر محیط جغرافیایی را مورد کاوش و بررسی قرار می‌دهد. نقش ویژه جغرافیای سیاسی، سازماندهی سیاسی فضا (هماهنگی قسمت‌های مختلف) در سطح محلی، ملی ومنطقه‌ای است؛ و امروزه در ایران این رشته به ناممطالعات منطقه‌ای شناخته می‌شود.

ژئوپلیتیک که به‌طور سنتی بر اساس اطلاعات، دیدگاه‌ها و تکنیک‌های جغرافیایی به مسائل سیاست خارجی کشورها می‌پردازد، یک نوع جغرافیای سیاسی کاربردی قلمداد می‌شود.

جغرافیای سیاسی پدیده‌های سیاسی را در فضای درونی یک کشور مورد بحث قرار می‌دهد که به‌طور سنتی شامل مفاهیمی مانند مرز، ملت، حکومت و سرزمین است.

نظر به این که یک کشور در بطن مطالعات جغرافیای سیاسی جای دارد از پیوند سه عامل ملت، حکومت و سرزمین، کشور تشکیل می‌شود؛ بنابراین همه موضوعات مرتبط با این مفاهیم، مانند ریشه‌یابی مسائل قومی، جریانات مهاجرت، تحلیل قدرت سیاسی نواحی شهری، تحلیل فضایی قدرت سیاسی در سطح کشور، تقسیمات کشوری و رقابت‌های مکانی، دولت محلی، تمرکز و عدم تمرکز قدرت سیاسی جغرافیای انتخابات، از جمله مسائل مرتبط با کشور هستند که امروزه در جغرافیای سیاسی مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرند.

از طرف دیگر، در حوزه مسائل جهانی نیز که قلمرو مطالعات ژئوپلیتیک است، به‌طور سنتی دربارهٔ مناسبات قدرت در سطح جهان و راه‌های دست‌یابی به قدرت جهانیو افزایش آن بحث و بررسی می‌شود. در حال حاضر تحولاتی که در سیاست جهان روی داده‌است تنوع بیشتری به مباحث ژئوپلیتیک بخشیده و این شاخه از جغرافیای سیاسی مفاهیم تازه و متنوعی را مورد بحث قرار می‌دهد.

بررسی این مفاهیم در بستر زمان و مکان کمک شایان توجهی به روند اداره امور و کشور داری بهتر می‌کند.

موضوعات مرتبط: جغرافیای سیاسی و ژئوپلتیک

مرمت, بازسازی, بهسازی و نوسازی چیست؟

مرمت معماری

شاخه‌ای از هنر معماری است که بر پایه شناخت و مطالعه بناها و بافتهای تاریخی به احیا کردن فضاهای تاریخی به لحاظ کالبدی، ساختاری و عملکردی می‌انجامد. این هنر که شاخه‌ای آمیخته از دانش، تکنولوژی، مهندسی و هنر معماری می‌باشد شامل شکلها و سطوح گوناگونی از پژوهش و تحقیق در باب هنر و معماری تاریخی است و در مقیاس‌های گوناگونی می‌توان آنرا تعریف و معنا کرد.

منبع خبر l سایت هومکس

تعاریف عام مرمت

مرمت واژه‌ایست کلی و مشخص، مداخله‌های فنی-عملی که به منظور تضمین تداوم زمانی یک اثر هنری صورت می‌گیرد.

 

تعریف مفاهیم مرمت

مهم‌ترین مفاهیم به کار رفته در مرمت شامل نوسازی، بهسازی و بازسازی است که روی هم مداخله را معنا می‌کنند.

بهسازی
سلسله اقداماتی که به منظور بهبود کالبد در کوتاه‌مدت صورت می‌گیرد و شامل چهار اقدام تعمیرات، حفاظت، حمایت و استحکام بخشی بوده که روی هم مفهوم فیزیکی بهسازی را توان‌بخشی معنی می‌کنند.
نوسازی
مجموعه اقداماتی که ساختارهایی نو را به جای بناهای قدیمی می‌نشاند یا جلوه بسیار نو به آن می‌دهد.
بازسازی
به معنای بازسازی مکانیکی و بدون در نظر گرفتن ابعاد فکری و نظری نو پرداز یک وضعیت ساختاری معماری و یا شهرسازی تخریب شده است.

انواع مرمت و سبک های آن

از سال ۱۸۴۰ به بعد، رفته رفته دو نوع نظریه مرمت به وجود آمد:
یک مرمت که عبارت بود از حفاری بناهای دوران کلاسیک، سوارکردن اجزا و المان‌های آن‌ها و نیز فرم دادن به این بناها جهت بازدید سیاحان و مطالعه محققین که به آن مرمت علمی و آرکئولوژیک می‌گویند. بناهای نوع اول مربوط به دوران کلاسیک خصوصاً یونان و روم هستند بنابراین عملکرد آنها در طی تاریخ عوض شده و فقط جهت مطالعه و تحقیق نگه داری می‌شوند.
نوع دوم مرمت که در آن مرمت کننده به خود اجازه می‌دهد قسمتهایی از بنا را که از بین رفته و یا اصلاً وجود نداشته با فانتزی خود مجدداً در بنا به وجود آورد و بازسازی کند که به آن مرمت آرتیستیک و یا هنری می‌گویند. بناهای نوع دوم مربوط به دوران گوتیگ و رنسانس و غیره می‌شوند.
تممیز و تشخیص و تقسیم‌بندی هدف‌ها و نیازهای بنیادی گونه گونی که محرک اصلی مرمت معماری اند، برحسب تفاوت‌هایی که با هم دارند به اتکاء تجارب موجود و مباحثی که کم یا بیش در کتب و نشریه‌های معتبر مربوط به مرمت معماری آمده‌اند، نمایانگر و روشنگر روش‌های شناخته، ثبات یافته و قابل تعمیم مرمت معماری اند. این تقسیم‌بندی عبارت است از:
مرمت حفاظتی
هدف اصلی آن نگه داری و حفاظت از بنا است. در مرمت حفاظتی میزان مداخله در شکل و شرایط موجود تا آن اندازه است که بتواند استمرار شباهت بنای مرمت شده را در وضع موجود آن نسبت به وضع پیشین اش به دست دهد. در این روش ادعایی بر انجام تصمیم فوق‌العاده‌ای چه فنی چه هنری فلسفی وجود ندارد.
بازسازی سبکی یا آناستیلوزی
به بازسازی سبک فضای معماری بناهای متعلق به زمان‌های بسیار دور گویند که میزان ویرانی آنها به حدی زیاد است که از آنها جز عناصر ساختمانی محدود به جای نمانده است. بناهایی مورد مرمت آناستیلوزی قرار می‌گیرند که نمایانگر وجود سبک یا شیوه معماری خاصی باشد و از طرفی تکمیل آنها با کذب جلوه کند.
پاک سازی سبکی
ممکن میزان دخالت و تعداد عناصری یا بخش‌هایی که به بنای اصلی اضافه شده‌اند، از طرف مرمت کننده بعدی افراطی و یا بی‌مورد تشخیص داده شود. در پی چنین برداشتی، آزاد کردن بنا از عناصری که نسبت به شکل اصلی ساختمان ناهمگن و اضافی تشخیص داده شود اقدادم می‌گردد. حکم بر این که آنچه بعدها بر پیکره کالبدی بنا افزوده گشته یا از آن برگرفته شده و به شکل دگر با آن ترکیب شده، و باید از میان رود، در ادبیات مکتوب و معتبر نیم قرن اخیر، امری بسیار بحث‌انگیز و مردود دانسته می‌شود.
مرمت تکمیلی یا الحاقی
بازسازی بخش‌های از دست رفته بنای قدیمی به منظور تکمیل موجودیت کالبدی و کاربردی بنا و به خاطر شرکت دادن آن در زندگی عمومی محیط صورت می‌گیرد.
باززنده‌سازی یا مرمت تاریخی
به این ترتیب که نقش تاریخی بنا تعیین کننده چگونگی مرمت خواهد بود. درعمل، این نوع باززنده سازی از راه در هم آمیختن آناستیلوزی، آزاد کردن بنا از بخش‌های غیر اصیل ونیز مرمت تکمیلی شکل می‌گیرد.
مرمت استحکامی
مداخله در وضع کالبدی بنا برای استحکام بخشیدن و تضمین پایداری مجموعه‌های ساختمانی صورت می‌گیرد.
مرمت جامع
در این نوع مرمت اقدامات برای برپایی و حفاظت و باززنده سازی بنا انجام داده می‌شود و ممکن است تمام سبک‌ها مورد استفاده قرار گیرد. در این نوع مرمت علاوه بر برپایی و نگهداری بنا، عملکرد و احیای ان بنا نیز اهمیت دارد.

دوره های تاریخی مرمت

مرمت در قرون وسطی
۱- بازسازی از نظر شکل و فرم ۲- توجهی به اصول زیباشناسی و مسائل باستان‌شناسی نمی‌شد.
مرمت در دوره رنسانس
۱- استفاده از اثر به صورت مدل ۲- دستکاری در بنا امری عادی بود (افزدون و یا تکمیل قسمتی) ۳- اصل زیبایی مد نظر معمار بوده ۴-معماران این دوره عقیده داشتند بنای تاریخی را آنچنانکه می‌بایست باشد (و به عللی ناقص مانده) باید تکمیل نمود.
مرمت در دوره باروک
اهمیت به بخش مرمت شده بصورتیکه اصل اثر در درجه دوم اهمیت قرار می‌گرفت. در این دوره اختیارات زیر را برای مرمتکننده داده بودند: ۱- خلق اثر جدید بخاطر بهره‌گیری از خصوصیات معماری زمان مرمت ۲- تکمیل اثر هنری با استدلال: ممکن است روزی چنین بوده باشد. ۳- استفاده ازکارهای هنری جدا شده از اثر بصورت عامل تزئینی یا دکور.
مرمت در دوران انقلاب صنعتی
هنرهای سه‌گانه این دوران (معماری ـ نقاشی ـ مجسمه‌سازی) بخاطر اینکه به روی ماهیت اشیاء و تجربه گذشتگان بنیانگذاری شده‌اند بصورت یک طبیعت ثانی درآمده‌اند.
سیستم معماری کلاسیک: خصوصیات لازمی راکه ماوراء محدودیت‌های تاریخی قرار دارند در یک کار بخصوص متجلی می‌سازد.
در سال ۱۷۳۰م بررسی آثار ماقبل تاریخ در پاریس مورد بحث قرار گرفته شد.
در سال ۱۷۳۲م اولین موزه عمومی مجسمه‌های باستانی در رم در «کامین دولیو» افتتاح شد.
در سال ۱۷۳۹م مجموعه واتیکان در معرض دید عموم قرار گرفت.
در سال ۱۷۵۰م مجموعه‌های هنری در پاریس و لوکزامبورگ در معرض تماشای عموم قرار گرفت.
مکتب «هیستوری‌سیزم» را می‌توان به عنوان لغو ضمنی فرهنگ رنسانس شناخت. یکی از نتایج مستقیم این مکتب تقسیم وظایف معمار است.
در این دوران به عکس قرون وسطیکه طرح از روی مدل اجرایی بوجود می‌آمد، اکنون اجرا می‌تواند خود را با طرح منطبق ساخته و از این راه به هماهنگی برسد.
مرمت در دوره نئوکلاسیسیسم و رومانتیسیسم
در دوره «نئوکلاسیسیسم» سعی می‌شود که توجه هنرمند به دوره کلاسیک معطوف شده، ارزش حقیقی را فقط متعلق به این مکتب قلمداد نمایند. در صورتیکه در دوره «رومانتیسیسم» که دوره بعد از نئوکلاسیسیسم می‌باشد، برای هنری که واقعاً ارزش هنری دارد، ارزش قائل می‌شوند.
طرح نمونه‌های مرمت در دوره «نئوکلاسیسیسم» مشکل است، زیرا یا اصلاً کار مرمت صورت نگرفته و یا مرمت آنچنان انجام شده که هیچ تفاوتی با اصل اثر ندارد و تمامی مراحل مطالعه و تحقیق توسط باستانشناسان صورت گرفته و برنامه‌ریزی می‌شده‌است.
مرمت بناهای کلاسیک بخاطر اهمیت دادن به دوره کلاسیک چه برای فروش و چه برای حفظ آثار ـ در صورت نبود مدارک کافی، مرمت حتی با حدس و گمان نیز انجام می‌شد.
روش سلسله مراتب (Filologico): روش علمی که در آن کار مرمت بیشتر به صنعت نزدیک شده تا به هنر و طی آن باستانشناسان با مطالعات علمی اثر را تکمیل می‌کردند و بیشتر توجهشان معطوف به فرهنگ بصری بوده‌است.
مرمت قابل قبول در این دوره: ۱- مرمت از روی سبک‌شناسی (جوانیکازانوا) ۲- رعایت سلسله مراتب (وینکلمن)
ریشه تئوری‌ها و نظریه‌های مرمت معماری را باید در نیمه دوم قرن ۱۸ جستجوکرد.

استفاده از فناوری‌های نوین در مرمت ابنیه

یکی ازجذابیت‌های استفاده از BIM، مفهوم قابلیت پاسخگویی آن به پروژه «از مرحله گهواره تا گور» است که شامل عملیات بهره‌برداری و نگهداری، پس از پایان پروژه می‌باشد. از آنجایی که مدل BIM در حین ساخت، بطور مداوم به روز می‌گردد، بنابراین مدل تحویل داده شده به مهندس مسئول بهره‌برداری و نگهداری تجهیزات، همان نقشه‌های As Built نهایی خواهند بود. علاوه بر آن، تمام اطلاعات مربوط به محصولات، مصالح و سیستم‌های نصب شده در پروژه، بطور مستقیم به دفترچه راهنمای استفاده از آنها، که مورد استفاده مسئول آن قرار می‌گیرد، مرتبط می‌گردد. این جذابیت مدل سازی اطلاعات ساختمان باعث شده که استفاده از آن در تعمیر ونگهداری ساختمان حتی در ساختمان‌های موجود که فاقد مدل هستند با انجام اسکن لیزری از ساختمان به خصوص درمورد ساختمان‌های تاریخی و میراث فرهنگی مورد توجه قرارگرفته است که ازجمله این موارد می‌توان به استفاده از آن در تالار بریسبان استرالیااشاره نمود.

موضوعات مرتبط: بهسازی و نوسازی

 از بناهای موجود در بلوک ناپایدار بوده و از استحکام لازم برخوردار نباشند.

 

نفوذ ناپذیری: حداقل 50 درصد معابر بلوک دارای عرض کمتر از 6 متر باشد.

ریزدانگی: حداقل 50 درصد عرصه ساختمان ها در آن بلوک شهری مساحتی کمتر از 200مترمربع داشته باشند.

 

روشهای مدیریت بافت فرسوده شهری

الف – بهسازی:

فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه های مثبت و تضعیف جنبه های منفی صورت می پذیرد. دخالت در این بافتها مستلزم رعایت ضوابط و مقررات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. بهسازی شامل سلسله اقداماتی است که به منظور بهبود کالبد، که در نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه مدت صورت می پذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت می گیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حادث شده باشد و می تواند شامل این موارد باشد: حفاظت، جلوگیری و ضمانت – استحکام بخشی – بهبود و سازماندهی

 

ب – نوسازی:

فعالیت نوسازی با هدف افزایش کارآیی و بهره وری، بازگرداندن حیات شهری به بافت است و از طریق نو کردن، توان بخشی، تجدید حیات، انطباق و دگرگونی صورت می پذیرد. نوسازی زمانی انجام می شود که فضای شهری، مجموعه و یا بنا از کارکردی مناسب و معاصربرخوردار بوده ولی فرسودگی نسبی کالبدی فضایی سبب کاهش بازدهی و کارایی آن شده است. نوسازی اقداماتی را شامل می شود که عبارتند از: تجدید حیات – انطباق، به روز کردن – تبدیل، دگرگونی – حفاظت – احیاء – تعمیر

 

ج – بازسازی:

بازسازی زمانی صورت می گیرد که  در بنا، مجموعه و یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد. فرسودگی کامل معمولا بر اثر فرسودگی فعالیت و کالبد توامان صورت می پذیرد. این امر معمولا برای ایجاد حیات جدید در سازمانفضایی فرسوده به کار می رود. فرآیند بازسازی معمولا با اقدامات زیر تعریف می شود: تخریب – پاکسازی – آوار برداری – دوباره سازی.

با توجه به موارد اشاره شده، بافت های شهری و عناصر انسان ساخت فضاهای شهری، به مرور زمان دچار فرسودگی و تخریب می گردند و به همین دلیل پایدار نگه داشتن کالبدهای شهری نیازمند مداخلاتی در جهت اصلاح و بهسازی وضع موجود هستند.

بنابراین از سوی مدیران و برنامه ریزان شهری باید اقدامات منطقی در راستای مدیریت، بهبود و سازماندهی اساسی مشکلات و مسائل مربوط به بافت های فرسوده شهری صورت گیرد.

موضوعات مرتبط: بهسازی و نوسازی

قانون حمایت از احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری

ماده ۱) به منظور ایجاد وحدت رویه در فرآیند احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری و تعیین محدوده‌های مورد حمایت این قانون اقداماتی به شرح ذیل صورت می‌پذیرد.

ماده ۲) اصطلاحات و مفاهیمی که در این قانون بکار رفته دارای معانی ذیل است

الف) بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری: مناطقی از شهر است که در طی سالیان گذشته عناصر متشکله آن اعم از تاسیسات روبنائی، زیربنائی، ابنیه، مستحدثات، خیابان‌ها و دسترسی‌ها، دچار فرسودگی و ناکارآمدی شده و ساکنان آن از مشکلات متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی رنج می‌برند.

ب) نقشه محدوده بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، نقشه‌ای است که براساس شاخص‌های مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران توسط وزارت مسکن و شهرسازی (شرکت عمران و بهسازی شهری ایران) و یا شهرداری‌ها تهیه و به تصویب کمیسیون‌های موضوع ماده پنج قانون تاسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده یا می‌رسد.

ج) طرح‌های احیاء، بهسازی و نوسازی، طرح‌هایی هستند که در چهارچوب طرح‌های توسعه شهری (اعم از جامع و تفصیلی) به منظور اجرای برنامه‌های احیاء، بهسازی و نوسازی شهری با رعایت اصول شهرسازی، فنی و معماری تهیه می‌شود. این طرح‌ها در برگیرنده کاربری‌های جدید و مورد نیاز محدوده معینی از بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری بوده و اجرای آن‌ها متضمن تامین خدمات عمومی و زیر ساخت‌های شهری از قبیل شبکه‌های دسترسی، معابر و بدنه آن‌ها، پروژه‌های عمران و خدمات شهری، فضای سبز و غیره است که متکی بر ضوابط شهرسازی و معماری ایرانی-اسلامی و بومی هر منطقه می‌باشد.

د) سهام پروژه، حق السهمی از ارزش کل پروژه است که سهم دارنده را مشخص می‌کند.

ماده ۳) طرح‌های یاد شده در بند (ج) ماده (۲) توسط وزارت مسکن و شهرسازی (شرکت عمران و بهسازی شهری ایران) و یا شهرداری‌ها تهیه و خارج از نوبت به تصویب کمیسیونهای موضوع ماده پنج قانون تاسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران می‌رسد.

ماده ۴) مجریان طرح‌های احیاء، بهسازی و نوسازی، (وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری‌ها) می‌توانند قسمتی از اختیارات خود را به شرکت‌ها و یا سازمان‌های وابسته به خود و یا اشخاص حقیقی و حقوقی غیر دولتی صاحب صلاحیت فنی، مالی و اجرایی واگذار نمایند. صلاحیت اشخاص حقیقی و حقوقی را وزارت مسکن و شهرسازی (شرکت عمران و بهسازی شهری ایران) تعیین می‌نماید.

ماده ۵) وزارت کشور (سازمان مدیریت بحران کشور) مکلف است برای جلوگیری از خسارات ناشی از حوادث غیر مترقبه در بافت‌های فرسوده و ناکار آمد پیشگیری لازم را با اولویت بافت‌های مذکور بعمل آورد.

ماده ۶) به منظور جلب مشارکت حداکثری مالکان و ساکنان محدوده طرح‌های احیاء، بهسازی و نوسازی، حسب مورد از سوی مجری طرح، ‌محدوده اجرائی طرح‌های مصوب به نحو مطلوب و مناسب به ساکنان و مالکان اطلاع‌رسانی می‌شود و با همکاری آن‌ها برای حصول توافق نسبت به ارزیابی و تعیین قیمت روز اراضی، ابنیه و دیگر حقوق قانونی افراد در وضعیت موجود بعلاوه ۱۵% از طریق هیئت سه نفره کار‌شناسان رسمی دادگستری (یک نفر به انتخاب مالک یا صاحب حق، یک نفر به انتخاب مجری طرح و یک نفر مرضی الطرفین) اقدام می‌گردد. هزینه‌های ارزیابی به عنوان جزئی از هزینه‌های اجرای پروژه محسوب شده و به عهده مجری طرح است.

ماده۷) در صورتیکه تعدادی از مالکان املاک واقع در پروژه‌های اجرائی مصوب تمایلی به مشارکت نداشته باشند و ملک آن‌ها مانع اجرا طرح باشد، سهم آن‌ها براساس ارزش تقویم شده به عنوان قیمت پایه در صورت وجود وجه ملزم شرعی از طریق مزایده به فروش رسیده و به آنان پرداخت می‌شود. برنده مزایده به نسبت سهام مالک، در مشارکت با مجری طرح جایگزین مالک اول می‌گردد. در صورت استنکاف مالکان املاک مذکور از مشارکت و یا عدم واگذاری سهام به هر دلیل از طریق مزایده، مجری طرح باید راساً یا از طریق جلب سرمایه‌های سرمایه‌گذاران متقاضی مشارکت، نسبت به خرید یا تملک املاک مزبور اقدام نماید. در صورت مجهول المالک بودن بعضی از املاک واقع در پروژه‌های اجرایی فوق با اذن ولی فقیه از طریق مزایده اقدام می‌شود و وجوه حاصل در اختیار ولی فقیه قرار می‌گیرد تا مطابق نظر ایشان عمل شود.

تبصره ۱) اقدامات مربوط به تملک املاک موضوع این ماده صرفاً از طریق مجری طرح و وفق احکام این قانون و همچنین احکام غیر مغایر در لایحه قانونی نحوه خرید املاک و اراضی برای اجرای برنامه‌های عمومی، عمرانی و نظامی دولت مصوب ۱۷/۱۱/۱۳۵۸ شورای انقلاب و قانون نحوه تقویم ابنیه، املاک و اراضی مورد نیاز شهرداری‌ها مصوب ۲۸/۸/۱۳۷۰ و اصلاحات بعدی صورت می‌پذیرد. این اقدام مانع از مراجعه ذی نفع حداکثر ظرف بیست روز از ابلاغ واقعی به مراجع قضایی و همچنین مانع اجرا عملیات نخواهد بود.

تبصره ۲) طرق مختلف تامین منابع مالی اجرای این ماده و سایر مفاد قانون اعم از راه اندازی نهادهای تامین سرمایه، انتشار اوراق مشارکت، جلب مشارکت سرمایه‌گذار خارجی یا داخلی، ایجاد صندوق‌های توسعه سرمایه‌گذاری غیردولتی و راه اندازی شرکت‌های سهام پروژه غیر دولتی و نظایر آن به موجب آئین‌نامه‌ای است که توسط وزارت خانه‌های مسکن و شهرسازی، ‌کشور و امور اقتصادی و دارائی حداکثر ظرف سه ماه پس از تصویب این قانون در چهارچوب قوانین بودجه و برنامه توسعه، تنظیم می‌شود و به تصویب هیئت می‌رسد. ایجاد صندوق‌های توسعه سرمایه گذاری دولتی و راه اندازی شرکت‌های سهام پروژه دولتی منوط به تصویب مجلس شورای اسلامی است.

ماده۸) به منظور تشویق مالکان، سرمایه‌گذاران و سازندگان و تسریع در فرآیند احیاء، بهسازی و نوسازی طرح‌های مصوب موضوع این قانون، کلیه املاک و اراضی واقع در پروژه‌های اجرائی طرح‌های یاد شده و همچنین سایر ابنیه و اراضی واقع در دیگر نقاط محدوده بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری با کاربری مسکونی از حیث عوارض صدور پروانه ساختمانی و تراکم، مشمول ماده (۱۶) قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن مصوب سال ۱۳۸۷ می‌شود و در خصوص سایر کاربری‌ها، شهرداری‌ها مکلفند نسبت به تقسیط و یا مشارکت در پروژه‌ها، به ازاء بهای عوارض متعلقه و یا موکول نمودن پرداخت عوارض به پایان عملیات ساخت و ساز و دریافت آن بر اساس بهای روز حسب مورد اقدام نماید. مجری طرح می‌تواند در مقابل عوارض و مطالبات شهرداری نسبت به واگذاری بخشی از فضاهای احداثی طرح اقدام و یا با انجام خدمات مورد نیاز طرح با شهرداری تها‌تر نماید.

ماده۹) به منظور حل و فصل اختلافات و مشکلات مربوط به املاک و اراضی واقع در طرح‌های مصوب احیاء، بهسازی و نوسازی اعم از فاقد سند، بلاصاحب و مجهول المالک و سایر اختلافات و تعیین تکلیف وضعیت اینگونه املاک، وفق ضوابط و مقررات مربوط، هیئتی مرکب از یک نفر از قضات با تجربه دادگستری به انتخاب رئیس قوه قضائیه، رئیس اداره ثبت اسناد و املاک محل یا نماینده وی و یک نفر به نمایندگی از سوی سازمان مسکن و شهرسازی استان در اداره ثبت اسناد و املاک محل تشکیل می‌شود و با رعایت ضوابط و مقررات مورد عمل نسبت به موضوع رسیدگی و با رای قاضی عضو هیات اتخاذ تصمیم خواهد نمود.

رای صادره توسط قاضی ظرف بیست روز پس از ابلاغ در محاکم دادگستری قابل تجدید نظر و رای دادگاه تجدید نظر قطعی است.

ماده۱۰) ادارات ثبت اسناد و املاک مکلفند در محدوده طرح‌های احیاء، بهسازی و نوسازی با رعایت حقوق مالکانه اشخاص، عملیات ثبتی لازم را جهت حذف معابر موجود، تجمیع، تفکیک و افراز اراضی و املاک و مستحدثات واقع در طرح‌های احیاء، بهسازی و نوسازی مصوب با اولویت و حداکثر ظرف دو ماه پس از درخواست مجری به انجام رسانند.

تبصره) شهرداری‌ها می‌توانند در پروژه‌های تجمیعی صرفا با صورتجلسه توافق مالکین نسبت به صدور پروانه ساخت اقدام نمایند در هر صورت صدور پایان کار منوط به ارائه سند ثبتی است.

ماده۱۱) به منظور تامین سرانه‌ها و زیرساخت‌های لازم در طرح‌های مصوب احیاء، بهسازی و نوسازی حق الامتیاز آب، برق، گاز، تلفن و نظایر آن در این محدوده‌ها پس از نوسازی، محفوظ است و دستگاههای ذیربط موظفند نسبت به برقراری و تامین خدمات مورد نیاز اقدام نمایند.

ماده۱۲) دولت می‌تواند هزینه‌های بخش غیر دولتی به منظور تامین خدمات و فضاهای عمومی، فرهنگی، گردشگری، آموزشی، مذهبی و ورزشی در مناطق یاد شده را جزء هزینه‌های قابل قبول مالیاتی مودیان محسوب نماید.

ماده۱۳) دولت مجاز است سالانه ۱۰ هزار میلیارد ریال جهت احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری در بودجه سنواتی کل کشور پیش‌بینی و درج نماید.

ماده۱۴) شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان‌ها موظفند در چهارچوب اعتبارات موضوع ماده (۱۳) این قانون اعتبارات مورد نیاز را برای ساخت فضا‌ها و ساختمان‌های عمومی و خدماتی در محدوده مصوب بافت‌های فرسوده از محل اعتبار دستگاه‌های ذی‌ربط با اولویت تامین نمایند.

ماده۱۵) بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران موظف است، حداقل ۲۵ درصد تسهیلات بانکی ارزان‌قیمت تخصیصی به بخش مسکن را به امر احداث و نوسازی مسکن و احیاء، ‌بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری اختصاص دهد.

ماده۱۶) وزارت مسکن و شهرسازی (شرکت عمران و بهسازی شهری) مکلف است با همکاری وزارت کشور، ‌سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور و شورای عالی استان‌ها به منظور جلب همکاری و مشارکت کلیه‌ دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط در فرآیند احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد و در جهت راهبری و مدیریت یکپارچه و ایجاد وحدت رویه کلیه عوامل مرتبط در سطح ملی و محلی و استفاده از امکانات و منابع موجود حداکثر ظرف ۶ ماه پس از تصویب این قانون نسبت به تهیه و تدوین سند ملی راهبردی احیاء، بهسازی و نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری با رویکرد ضوابط شهرسازی معماری ایرانی - اسلامی اقدام و برای تصویب به هیات وزیران ارائه نماید.

ماده۱۷) در اجراء کلیه مفاد این قانون رعایت اجراء اصل (۸۳) قانون اساسی و موازین شرعی مربوط به وقف الزامی است.

 * قانون فوق مشتمل بر هفده ماده و شش تبصره در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ دوازدهم دی ماه یکهزار و سیصد و هشتاد و نه مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۲۹/۱۰/۱۳۸۹ به تایید شورای نگهبان رسید.

موضوعات مرتبط: بهسازی و نوسازی

نگاهي بر سياست‌هاي اجرايي بخش مسكن در برنامه‌هاي توسعه: 
مروري بر برنامه‌ها و سياست‌هاي اجرا شده در شش دهه اخير و بررسي مسائل بنيادي، ضرورت‌ها و نيز رويكردهاي حل مسأله و نيز روش‌هاي اجرايي استفاده شده براي حل مشكل مسكن گروه‌هاي كم درآمد، مي‌تواند در بردارنده تجاربي روشن از آثار و پيامدهاي سياست‌هاي اجرا شده و نيز معياري براي ارزيابي امكان‌سنجي سياست‌هاي جديد باشد.
مسكن در ايران، پس از تغيير بعد خانوار و با يك فاصله زماني معني‌دار كه ناشي از عقب‌ماندگي صنعتي بود، تبديل به مسأله شد. با گسترش ارتباطات جهاني، برنامه‌ريزي براي حل «مسأله مسكن» از طريق كشورهاي صنعتي وارد ايران شد. برنامه‌هاي پنجساله به عنوان برنامه‌هاي ميان‌مدت، سياست‌هاي كلي بخش‌هاي مختلف كشور را تدوين و در قالب برنامه‌هاي كوتاه‌مدت يكساله بودجه به اجرا در مي‌آيد. با حادشدن مشكل مسكن در كشور طي دهه 1340 توجه دولت در قالب برنامه‌هاي پنجساله متجلي شد. در برنامه‌هاي اول و دوم عمراني كشور اصولاً فصل و اعتبار مشخصي براي فعاليت خانه‌سازي و تأمين مسكن در نظر گرفته نشده بود. از برنامه سوم عمراني به بعد طرح‌ها و برنامه‌هاي مربوط به بخش مسكن در برنامه‌هاي پنجساله ديده مي شود. برنامه‌هاي ششم و هفتم قبل از انقلاب، هرگز مصوب و اجرايي نشدند ولي روش تدوين اين برنامه‌ها كاملاً متفاوت با برنامه‌هاي قبلي بود و علاوه بر برآورد كمبود مسكن به تفكيك گروه‌هاي درآمدي، براي شاخص‌هايي مانند تعداد واحد مسكوني به ازاي هر هزار نفر، تراكم خانوار در واحد مسكوني به تفكيك گروه‌هاي كم درآمد، ميان‌درآمد و پردرآمد در شهر و روستا هدف‌گذاري شده بود.
در برنامه‌هاي اول و دوم عمراني، به دليل كم بودن جمعيت شهرنشين در كشور و وجود اراضي شهري مورد نياز براي ساخت و سازها، بخش مسكن هنوز جايگاه معيني را به خود اختصاص نداده بود. موضوع زمين در تدوين سياست‌هاي مسكن، اولين بار در برنامه سوم عمراني مطرح شد. با شروع برنامه‌ سوم عمراني، نظارت بر كليه فعاليت‌هاي مربوط به تأمين مسكن به طور جدي در دستور مهمترين سياست‌ها و خط‌مشي برنامه‌ كار قرار گرفت و وزارت آباداني و مسكن تأسيس شد. هدف اصلي برنامه سوم، ساختن خانه‌هاي ارزان قيمت براي طبقه كم درآمد، تأمين حداقل واحدهاي مسكوني شهري و روستايي و ايجاد ساختمان‌هاي اداري مطابق روش‌ها و استانداردهاي بين‌المللي با توجه به شرايط اقليمي ايران بوده است.
برنامه چهارم عمراني كشور در زماني تدوين شد كه شهرهاي كشور به دليل عواقب اصلاحات ارضي با موجي از مهاجرت مواجه شدند و مسكن به عنوان يك معضل اجتماعي مطرح و براي اولين بار يك سرفصل اصلي به مسكن اختصاص داده شد. در اين برنامه، سياست استمرار ساخت خانه‌هاي ارزان قيمت، افزايش سرمايه بانك رهني جهت اعطاي وام بخش خصوصي ايجاد ارتباط بين مسكن و شهرسازي در قالب طرح‌هاي ملي و نوسازي محلات و خانه‌هاي فرسوده مورد توجه واقع شد و براي ساخت 275هزار واحد مسكوني جديد برنامه‌ريزي گرديد.
در برنامه پنجم، مسكن روستايي از بخش عمران روستايي خارج و وارد بخش مسكن شد، بخش مسكن از بخش ساختمان جدا و فصلي مستقل را تشكيل داد، عمليات خانه‌سازي ساير بخش‌ها وارد فصل مسكن شد و تعداد شاخص‌هاي هدف نسبت به برنامه چهارم افزايش يافت.
با وجود تغييرات اساسي كه وقوع انقلاب اسلامي در گرايش‌ها، شعارها و اهداف نهادهاي برنامه‌ريز و مجري در امر مسكن پديد آورد، مسائل ماهوي بخش مسكن همچنان برجاي خود باقي ماند و با وجود تلاش‌هايي در بخش مسكن به دليل بروز مسائلي چون جنگ و تأثير آن بر تخريب واحدهاي مسكوني و مهاجرت از مناطق جنگي به مناطق مركزي و نيز اختصاص حجم قابل توجهي از بودجه برنامه‌ها براي جنگ، باعث گرديد تا موضوع مسكن همچنان به عنوان يك مسأله باقي بماند.
تحولات ناشي از وقوع انقلاب در اين دوره موجب گرديد كه كليه امور اجرايي دولت از جمله برنامه‌هاي مسكن بدون برنامه مصوب انجام گردد. در سال‌هاي 57 و 58 به رغم آنكه سرمايه‌گذاري بخش خصوصي در بخش مسكن شهري نسبت به سال 56 كاهش داشته است به دليل كاهش متوسط زيربنا، تعداد واحدهاي مسكوني احداث شده افزايش يافته است. در سال 1359 فعاليت بخش خصوصي به بالاترين حد خود مي‌رسد و دوره رونق بخش مسكن فرا مي‌رسد ولي در سال هاي 60 و 61 فعاليت بخش خصوصي در كليه مناطق شهري كاهش و متوسط سطح زيربناي واحدهاي جديد الاحداث افزايش مي‌يابد و بخش وارد ركود مي شود.
در سال 1361، اولين برنامه پنجساله مسكن جمهوري اسلامي ايران تدوين مي‌گردد ولي مصوب نمي شود. در اين برنامه، مسكن روستايي، مسكن در شهرهاي كوچك، مسكن در شهرهاي ميانه، مسكن در تهران و شهرهاي بزرگ، سياست‌هاي مربوط به عوامل توليد و سياست‌هاي مربوط به تحقيقات و استانداردها مورد بررسي قرار گرفتند.
آماده‌سازي زمين و ايجاد شهرهاي جديد از عمده‌ترين سياست‌هاي دولت طي دوره 62-66 مي‌باشد كه موجب از دست دادن جمعيت و افت خدمات شهري در بافت مركزي شهرهاي تاريخي و فرسودگي بافت شهري شد. از سوي ديگر نبود هماهنگي بين اسكان و اشتغال به رشد سكونتگاه‌هاي خودرو دامن زد براساس مطالعات طرح مجموعه شهري تهران سكونتگاه هاي غيررسمي اين منطقه شهري بيش از 20 برابر شهرهاي جديد جمعيت‌پذير بوده‌اند.
 
برنامه اول توسعه كشور 1373-1368
در اين برنامه به دنبال ركود حاكم بر بخش مسكن، مجموعه‌اي از سياست‌هاي مرتبط با تقويت سمت عرضه مسكن اتخاذ شد. ولي به دليل تقابل با سياست‌هاي تعديل و تثبيت اقتصادي، نتوانست ركود موجود در بخش مسكن را از بين ببرد. اعتبارات عمراني و بانكي كمتري به بخش مسكن تخصيص يافت و از سوي ديگر، افزايش سود بانكي، افزايش سريع قيمت مصالح ساختماني و تورم شديد باعث كاهش توان مالي خانوارها شد و آثار مخربي را بر بخش مسكن به جاي گذارد. در سال‌هاي اول برنامه، سرازير شدن سرمايه‌ها به بخش زمين باعث افزايش سريع قيمت آن شد. ناهماهنگي در سياست‌گذاري‌هاي مربوط به اعتبارات بانكي، آماده سازي زمين و ... باعث عدم تحقق اهداف برنامه گرديد كه خود باعث افزايش تراكم خانوار در واحد مسكوني شد.

اهداف و سياست‌ها:
افزايش سطح زيربناي مسكوني در كل كشور
تمركززدايي و جلوگيري از رشد شهرهاي بزرگ
ارتقاء كيفي عمران محيط شهري و روستايي و استفاده بهينه از مصالح و انرژي ساختمان
عرضه زمين شهري دولتي آماده سازي شده با قيمت‌هاي ترجيحي
بازسازي پس از جنگ
ارتقاء كيفي و كاهش سرانه موجود مسكن در كشور و هدايت توليدات مسكن در جهت زيربناي كمتر متناسب با سرانه محلي
ايجاد شهرهاي جديد با هدف جذب سرريز جمعيت شهرهاي بزرگ
افزايش قيمت زمين، مسكن و اجاره با نرخي كمتر از نرخ تورم
كاهش تملك زمين و كاهش تدريجي امكان مداخله مستقيم در بازار زمين در محدوده قانوني شهرهاي بزرگ
اعطاي تسهيلات ويژه براي سازندگان مسكن استيجاري
تشويق انبوه‌سازي و استفاده از مصالح محلي و قابل حمل در شهرهاي كوچك و روستاها و... .

برنامه‌ها:
بكارگيري اراضي غيرتوليدي و موات براي استفاده مسكوني
حداكثر استفاده از زمين در قالب تراكم‌هاي شهري و ساختماني
بكارگيري زيربناي حدود 70- 110 متر مربع در مجموعه‌هاي مسكوني كارگري و كارمندي
كمك هاي اعتباري به مسكن روستائيان، حمايت از توليدكنندگان مسكن انبوه، كمك به توليد مسكن استيجاري و تعاوني‌ها
ايجاد مجموعه‌‌هاي مسكوني كارگري-كارمندي و ... .
 
برنامه دوم توسعه كشور 1378-1374
برنامه دوم با اتكاء به تأمين بخشي از سود مورد انتظار سيستم بانكي و همچنين تأمين بخشي از سرمايه مورد نياز ساخت مسكن گروه‌‌هاي كم‌درآمد توسط دولت به طور روشن و دقيق به تعريف و شناسايي گروههاي هدف مي‌پردازد و در اين راستا با تعريف مسكن اجتماعي براي گروههاي كم‌درآمد، مسكن حمايتي براي گروههاي ميان درآمد و مسكن آزاد براي گروهاي درآمدي بالا، سعي در طبقه‌بندي طرف تقاضا نمود و اهداف و سياست‌ها را بر مبناي تقويت سياست‌هاي طرف عرضه تعيين نمود.
اهداف و سياست‌ها:
استفاده بهينه از زمين و توسعه منظم شهري از طريق اصلاح بافت‌هاي فرسوده، تجميع قطعات، تنظيم اشتغال و ... .
افزايش سهم توليد انبوه مسكن با گرايش به سمت الگوي سكونتگاه‌هاي جمعي در شهرهاي بزرگ
حفظ تراكم خانوار در واحد مسكوني تا پايان برنامه
تقليل متوسط زيربناي مسكوني از طريق اعمال نرخ‌هاي مالياتي تصاعدي، تجديدنظر در ارزش معاملاتي و عوارض نوسازي ساختمان و مسكن توسط دولت
ارتقاء كيفي مسكن در جهت افزايش عمر ساختمان، تقليل هزينه احداث، كاهش جرم و حجم ساختمان و استانداردسازي اجزاء بنا
كمك به احداث مساكن ارزان قيمت براي طبقات كم درآمد جامعه با زيربناي كم
ترويج و تشويق سياست پاك( پس انداز- انبوه سازي- كوچك سازي)
برنامه‌ها:
اعطاي تراكم‌هاي تشويقي به انبوه‌سازان در طرح‌هاي توسعه شهري
تسهيلات واگذاري زمين براي جلب مشاركت سازندگان حرفه‌اي
اعطاي تسهيلات اعتباري به سازندگان مسكن آزاد، استيجاري
اعطاي تسهيلات و معافيت‌ها در قيمت‌گذاري زمين براي مشاركت سازندگان واحدهاي مسكوني
كاهش عوارض زيربنا براي انبوه سازان و مساكن استيجاري
حمايت مالي دولت از سرمايه‌گذاري در بافت فرسوده
معافيت از پرداخت ماليات كليه واحدهاي مسكوني زير 120 متر و كمتر
احداث مسكن در سه قالب آزاد، اجتماعي و حمايتي
يكسان سازي نرخ كارمزد و سود مورد انتظار بانك ها و پلكاني كردن بازپرداخت اقساط
 
برنامه سوم توسعه كشور1383-1379
در اين برنامه مانند برنامه‌هاي قبلي بر حل مشكل مسكن گروه‌هاي كم درآمد و آزادسازي بازار مسكن تأكيد شده است. همچنين حمايت از كوچك‌سازي و انبوه‌سازي از زمره سياست‌هاي مورد تأكيد در اين برنامه است. در اين برنامه بر نقش سياست‌هاي پولي و تسهيل شرايط اعطاي وام تأكيد شده و براساس قانون، دولت مكلف شده است كه اقدامات لازم را در رابطه با ايجاد بازار ثانويه رهن و امكان خريد و فروش اوراق رهن ثانويه در بازار سرمايه و مشاركت بخش مسكن در بازار بورس به عمل آورد.
همچنين پلكاني كردن اقساط تسهيلات بانكي براي دريافت كنندگان وام و پرداخت تسهيلات بانكي تدريجي براي ساخت مرحله اي مسكن گروه هاي كم درآمد از زمره سياست هاي پيشنهادي در برنامه سوم توسعه است.
درخصوص بازار زمين، برنامه سعي بر اتكاء صددرصد به ساز و كار بازار در نتيجه آزادسازي كامل بازار زمين دارد.
اهداف و سياست‌ها:
تنظيم بازار مسكن
آزادسازي بازار زمين
استفاده بهينه از اراضي شهري همسو با هدف‌هاي كوچك سازي و انبوه‌سازي
تأمين مسكن اقشار كم درآمد و رفع مشكل بي‌مسكني و حاشيه‌نشيني
هماهنگي ميان سياست‌هاي بخش مسكن و سياست‌هاي توسعه شهري و منطقه‌اي
مشاركت بخش خصوصي در اجراي برنامه‌هاي آماده‌سازي و عرضه زمين شهري
متناسب سازي الگوي مسكن، افزايش استانداردهاي كيفي، افزايش عمر ساختمان و سبك‌سازي، اشاعه روش‌ها و جزئيات ساختماني، استانداردسازي مصالح و هماهنگي با استانداردهاي بين‌المللي
كاهش تصدي‌گري دولت
برنامه‌ها:
عدم عرضه مستقيم زمين به مصرف كنندگان نهايي توسط دولت، توانمندسازي و جايگزيني ارگان‌هاي محلي
واگذاري زمين در آماده‌سازي‌ها و شهرهاي جديد به انبوه‌سازان
متناسب‌سازي الگوي مسكن با اقليم هاي مختلف، افزايش بهره وري از زمين
ايجاد زمينه‌هاي قانوني لازم جهت حضور مؤثر و فعال بيمه در امر تضمين سرمايه‌گذاري مسكن
پرداخت تدريجي تسهيلات براي ساخت
تشكيل صندوق‌هاي مسكن براي گروه‌هاي خاص
اصلاح مقررات ناظر بر ساخت و توليد مسكن
اصلاح مقررات مربوط به پرداخت يارانه در جهت ترويج الگوي مصرف مسكن
گسترش ساخت مسكن در قالب مسكن استيجاري توسط دولت، بخش‌هاي تعاوني و خصوصي (انبوه‌سازان)
ايجاد بانك اطلاعات ساختمان و مسكن توسط وزارت مسكن و شهرسازي
 
برنامه چهارم توسعه كشور 1388-1384
مهمترين ويژگي اين برنامه، نظم منطقي و پيوستگي آن است، كه آن را از برنامه‌هاي قبلي متمايز مي‌كند. رويكرد بخش مسكن در اين برنامه ايجاد تعادل در برخورداري از مسكن مناسب در بين گروه‌ها و مناطق مختلف كشور و مهمترين اهداف آن، تأمين مسكن خانوارهاي كم درآمد، تأمين مسكن جوانان و خانوارهاي داراي سرپرست زن، ارتقاء فناوري ساخت، صنعتي كردن ساخت و ساز، استاندارد كردن مصالح ساختماني و ... است.
تدوين طرح جامع مسكن در قالب 9 محور و 55 برنامه عملياتي، تصويب قانون ساماندهي و حمايت از توليد و عرضه مسكن و اجراي گسترده يكي از راهكارهاي اجرايي طرح جامع مسكن تحت عنوان واگذاري حق بهره‌برداري از زمين به صورت اجاره بلند مدت 99 ساله (مسكن مهر) از مهمترين سياست هايي است كه در طول برنامه چهارم به اجرا گذاشته شد.
اهداف سياست‌ها:
برقراري عدالت اجتماعي
بهبود عملكرد بازار مسكن
افزايش كارآيي
كاهش نابرابري‌هاي منطقه‌اي
تقويت تقاضاي مؤثر و توانمندسازي نيازمندان به رفع نياز خود
مهارنمودن تورم
توليد مسكن متناسب با توان مالي خانوار
برنامه‌ها:
تهيه طرح جامع مسكن با رويكرد، توسعه پايدار، عدالت اجتماعي و توانمندسازي اقشار كم درآمد
حمايت از تشكيل شركت‌هاي توليد مسكن به ويژه در زمينه سرمايه‌‌گذاري و مديريت توسط بخش خصوصي
فروش مزايده‌اي زمين‌هاي شهري در تملك به منظور تأمين بخشي از اعتبارات مورد نياز اجراي قانون «تشويق عرضه و احداث واحدهاي مسكوني استيجاري»
خريد كارشناسي املاك مناسب مورد نياز در بافت‌هاي فرسوده و نامناسب شهري به منظور اجراي قانون استيجار، واگذاري معوض نصاب مالكانه و اجراي ساير طرح‌هاي عمراني
واگذاري حق بهره‌برداري از زمين با هدف تثبيت بازار زمين و ارائه بسته‌اي حمايتي براي خانوارهاي كم درآمد در قالب مسكن مهر
در برنامه چهارم بخش مسكن پيش بيني شده بود كه جمعاً 3108 هزار واحد مسكوني در مناطق شهري كشور احداث شود كه ارزيابي‌هاي موجود به روايت واحدهاي مسكوني عرضه شده جديد، 86 درصد تحقق و به روايت پروانه‌هاي ساختماني تحقق 91 درصدي را نشان مي‌دهد.
 
برنامه پنجم توسعه كشور 1394-1390
 برنامه پنجم كشور با الهام از سند چشم‌انداز 1404 و سياست‌هاي كلي نظام و به خصوص طرح جامع مسكن تهيه شد، به نحوي كه هدف كلان طرح جامع مسكن تأمين مسكن اقشار كم درآمد، احداث مسكن امن و بادوام، تنظيم بازار، ايجاد هماهنگي بين سياست‌هاي مسكن و سياست‌هاي آمايشي و توسعه و كاهش نابرابريهاي منطقه‌اي در برخورداري از مسكن مناسب به عنوان اهداف برنامه نيز ديده شدند.
هرچند برنامه پنجم به طور رسمي ابلاغ نگرديد ولي براي تحقق اهداف، تعداد قابل توجهي از راهبردها، سياست‌هاي اجرايي و برنامه‌هاي اجرايي تهيه و به صورت موردي ابلاغ و مورد اجرا قرار گرفتند.
اهداف سياست‌ها:
تأمين مسكن امن، سالم و در استطاعت مالي خانوارها با تأكيد بر مسكن گروه‌هاي كم درآمد
ارتقاء كمي و كيفي توليد و عرضه مسكن در مناطق شهري و روستايي
تنظيم بازار مسكن از طريق ساماندهي و گسترش ابزارهاي مالي و پولي و ارتقاء نظام اطلاعاتي در بخش مسكن
اصلاح ساختار نظام تصميم‌سازي و تصميم‌گيري و ايجاد هماهنگي بين برنامه‌هاي مسكن با سياست‌هاي آمايشي و توسعه
كاهش نابرابري منطقه‌اي در برخوداري از مسكن مناسب  
برنامه‌ها:
بهسازي و نوسازي بافت‌هاي فرسوه شهري
توزيع بهينه منابع يارانه‌ها به منظور حمايت از گروه‌هاي هدف
توانمندسازي خانوارها در تأمين مسكن مناسب شهري و روستايي
استفاده بهينه از بازارهاي پولي و مالي در جهت تنظيم و تعادل بخشي بازار مسكن
ارتقاء كيفي صنعت ساختمان
افزايش توليد مسكن
حمايت از اقشار كم درآمد زوج‌هاي جوان
 
جمع‌بندي:
عملكرد برنامه هاي توسعه هرچند كه از فراز و نشيب هاي زيادي برخوردار بوده ولي نشان مي دهد كه وضعيت عمومي مسكن رو به بهبود داشته و روند تغييرات شاخص هاي كليدي بخش مسكن به خصوص تراكم خانوار در واحد مسكوني، اين بهبود را به خوبي نشان مي دهد از سوي ديگر به رغم تجارب قابل ملاحظه در زمينه برنامه ريزي ، اتخاذ سياستهايي كه گاها در تقابل با يكديگر و حتي با سياستهاي كلان اقتصادي بودند موجب گرديد كه علاوه بر عدم استفاده بهينه از عوامل موثر در توليد مسكن، بخشي از متقاضيان كه اقشار كم درآمد يا در واقع گروه هدف، سياستهاي حمايتي دولت هستند از بهبود ياد شده بهره چنداني نبرند و توان آنها براي ورود به بازار مسكن به طور مستمر كاهش يابد.
در يك طبقه بندي كلي مي توان دهه 1360 را دهه اي دانست كه رويكرد اصلي دولت عدالت جويانه بوده است ،در برنامه اول سياستهاي تقويت سمت عرضه در دستور كار قرار گرفت در برنامه دوم ساخت مدرن بازار با شعار كوچك سازي ،انبوه‌سازي و تجميع پس‌اندازها، در برنامه سوم توسعه رويكرد آزاد سازي بازار در برنامه چهارم از ميان طرحهاي اجرايي مختلف ، طرح مسكن مهر مهمترين طرح و برنامه اجرايي دولت بود در كنار اين پروژه سعي گرديد كه با تزريق منابع مالي مختلف نسبت به پي گيري سياستهايي همچون توسعه صنعتي سازي اقدام گردد.
سياستهاي اجرا شده در بخش مسكن را طي سالهاي بررسي شده مي توان به سه دوره كلي : 1- از ابتداي انقلاب اسلامي تا پايان برنامه اول توسعه، 2- سالهاي برنامه دوم و سوم توسعه و 3- از ابتداي سال 84 تا كنون تقسيم بندي كرد. جدول زير نشاندهنده مجموعه سياستها ، اقدامات و عملكرد در اين سه دوره مي باشد:

 

 

 

 

 

دوره	سياست	اقدامات	عملكرد
از ابتداي انقلاب اسلامي تا پايان برنامه اول توسعه (1358-1373)	سياست زمين حمايتي	تملك زمين توسط دولت، آماده‌سازي و واگذاري به متقاضيان دخالت مستقيم دولت در بازار زمين، عمومي نمودن مالكيت زمين‌هاي موات، افزايش عرضه و اصلاح الگوي مصرف زمين و مسكن	واگذاري 1187 هزار واحد مسكوني (574 هزار انفرادي و 613 هزار وحد غير انفرادي) هاي مرتبط_ اجراي برنامه مسكن مهر سياست پاك)، سياست تشويق بخش خصوصي و ساخت و ساز مستقيم دولت
سالهاي برنامه‌ دوم و سوم توسعه  (1374-1383)	سياست مسكن حمايتي	حمايت از توليد مسكن (حمايتي، اجتماعي و اجاره‌اي)، انبوه‌سازي مسكن مشاركتي، فروش متري مسكن، استفاده بهينه ازاراضي شهري با پس انداز،كوچك‌سازي و انبوه‌سازي (سياست پاك)، سياست تشويق بخش خصوصي و ساخت و ساز مستقيم دولت	واگذاري زمين براي 543 هزار واحد(270 هزار واحد انفرادي، 70 هزار واحد حمايتي و اجتماعي، 121 هزار واحد استيجاري و 82 هزار واحد انبوه سازي ) سياست پاك)، سياست تشويق بخش خصوصي و ساخت و ساز مستقيم دولت
از ابتداي سال 84 تا كنون	بازنگري و اصلاح سياستهاي پيشين (زمين حمايتي و مسكن حمايتي) از طريق واگذاري زمين به صورت اجاره بلند مدت (99 ساله) براي اقشار كم درآمد	انجام مطالعات پشتيبان و تهيه اسناد تحليلي و تلفيقي طرح جامع مسكن_ تصويب قانون ساماندهي و آيين‌نامه‌هاي مرتبط_اجراي برنامه مسكن مهرسياست پاك)، سياست تشويق بخش خصوصي و ساخت و ساز مستقيم دولت	عقد قرارداد جهت احداث 2.135 ميليون واحد مسكن مهر، از اين تعداد 1.116 ميليون واحد افتتاح گرديده و 1.500 هزار واحد در مرحله نازك كاري قراردارد.ياست پاك)، سياست تشويق بخش خصوصي و ساخت و ساز مستقيم دولت

 

موضوعات مرتبط: برنامه ریزی مسکن

برنامه ریزی مسکن

تعریف برنامه ریزی مسکن

برنامه ریزی مسکن جزئی از نظام برنامه ریزی شهری محسوب می شود که در آن فعالیتهای اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی جزئی از فعالیت های درون مکانی و واحدهای مسکونی جزئی از فضاهای تغییر شکل یافته و تطابق یافته شهری محسوب می شود که بر حسب موضوع در چهارچوب برنامه ریزی مسکن مورد توجه قرار می گیرد . بر همین اساس برنامه ریزی مسکن با تخصیص فضاهای قابل سکونت به نیازهای مسکونی و توجه به محدودیت منابع و استفاده از تئوری ها و تکنیک های ویژه با چهارچوب اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی سروکار دارد.

اهداف مورد نظر در برنامه ریزی مسکن

هدف اساسی برنامه ریزی مسکن تامین نیازهای فضایی فعالیت های انسانی به منظور وضعیت مطلوبتر سکونت با توجه به محدودیتهای منابع و امکانات است . همچنین هدف نهایی سیاست مسکن ، عملکرد مطلوب و بهینه آن است ، به طوری که از یکسو خواسته های اقشار مختلف را برآورد و از سوی دیگر در راستای اهداف کلان اقتصادی و اجتماعی باشد . در برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی هدف کلیسیاست های مسکن معمولا فراهم آوردن مسکن « کافی » یا « متعارف» برای تمام مردم است . این هدف کاملاً گسترده بوده و برای توضیح بیشتر آن را می توان به اهداف جزئی تر به شرح زیر تقسیم نمود :

اهداف کمی و مربوط به قیمتها . در قالب این هدف کمیت و شمار واحدهای مسکونی مورد نیاز برای خانوارهای جدید ، رفع کمبودهای قبلی ، حذف تراکم های غیر قابل قبول و همچنین قیمتها و توان مالی مانند نسبت قیمت مسکن به درآمد ، اجاره بها به در آمد و غیره مورد بررسی قرار می گیرد .

اهداف کیفی . این اهداف ارتقای کیفیت مساکن مانند کاهش تراکم ، استفاده از مصالح ساختمانی با دوام ، تأمین دسترسی به محل کار و غیره را در بر می گیرد .

اهداف مربوط به تقاضا . کنترل و هدایتتقاضای مسکن ، توسعه منابع مالی و اعتباری مورد نیاز تامین یارانه مسکن در زمره این اهداف قرار میگیرند .

اهداف مربوط به عرضه مسکن . این اهداف شامل چگونگی تدارک و تسریع در عرضه مسکن مانند توسعه زمین های مسکونی ، فراهم نمودن تاسیسات زیر بنایی ، مصالح ساختمانی ، نیروی انسانی و غیره است .

اهداف مربوط به اصلاح ساختار سازمانی و قانونی . توسعه بازار مسکن همگام با اصلاح ساختار اداری و سازمانی ، مشخص نمودن میزان و نحوه مشارکت بخشهای مختلف و رفع موانع اداری و قانونی و تدوین استاندارها ، ضوابط و مقررات لازم جزء این اهداف است .

اهداف مربوط به تأثیرات کلی اقتصادی و اجتماعی . رفع فقر یا کاهش آن ، کنترل تورم ، افزایش درآمد و پس انداز خانوارها – افزایش تولید و سرمایه گذاری و کاهش کسری پرداخت ها و بودجه دولت از جمله این اهداف است .

در برخی از منابع علاوه بر اهداف فوق به حفظ محیط زیست ( که به تأمین رشد و توسعه بدون داشتن پیامدهای مضر برای محیط زیست طبیعی و شهری و ایجاد فضاهای باز و کاستن از آلودگی های مختلف تاکید دارد ) نیز اشاره شده است . همچنین بر اهداف انسانی و روانی و مساله برابری وعدالت اجتماعی تاکید داشته و سعی در اتخاذ شیوه هایی دارد که گروههای کم درآمد موفق به تحصیل مسکن با حداقل هزینه شوند .

اقدامات اساسی در برنامه ریزی مسکن

برای تحقق اهداف مورد نظر در امر مسکن ، در مراحل مختلف برنامه ریزی مسکناقدامات زیر ضروری به نظر می رسد :

• شناخت وضع موجود مسکن و تسهیلات آن از طریق جمع آوری و بهنگام نمودن آمار و اطلاعات موجود و ایجاد یک بانک اطلاعاتی ؛
• مطالعه روند گذشته در بازار مسکن و برآورد توابع عرضه و تقاضا و تابع تولید مسکن ؛
• مطالعه روند گذشته در شئون اجتماعی مسکن و برآورد روند تحولات سکونت در جامعه ؛
• مطالعه روند تحولات اقتصادی و اجتماعی جامعه در آینده بر اساس برنامه ریزی های ملی و پیش بینی آثار متقابل این تحولات در بخش مسکن و تعیین سهمی از عوامل تولید در سطح کشور که می توان به بخش مسکن اختصاص داد ؛
• ارزیابی برنامه ها و بررسی میزان و جهت تأثیر برنامه ریزی های مسکن درگذشته در کند کردن ، تسریع یا ابقای روند تحول سکونتی جامعه ؛
• پیش بینی عرضه و تقاضای مسکن و تعیین اعتبارات ، مصالح و نیروی انسانی مورد لزوم در بخش مسکن در آینده ؛
• برآورد کمیت و هزینه تسهیلات مربوط به مسکن از قبیل آب ، برق ، تلفن ، فاضلاب و سایر تأسیسات شهری مورد نیاز در آینده ، به تفکیک دوره های ۵ ساله و مشخص کردن واحدهای سازمانی آنها با شرح وظایف محوله ؛
• تعیین استانداردهای حداقل و حداکثر برای مسکن و تسهیلات مربوط در رابطه با هدفهای برنامه مسکن و سایر برنامه ها :
• تعیین هدفها برای سیاست ها و برنامه های مسکن و تسهیلات مربوط با توجه به استانداردها ؛
• بررسی کلیه اموری که بر امر توسعه اماکن مسکونی تأثیر گذار است ، مثل بخش ها و منطقه های مختلف شهر ، ساختمان ها و بافتهای گوناگون آنها ؛
• سعی در توسعه مشارکت مردم در فرایند برنامه ریزی و پیاده کردن طرحهای مسکن ، زیرا مردم به عنوان استفاده کنندگان ، تنها کسانی هستند که قادرند بازخور موثری به برنامه ریزان بدهند ، و پیاده کردن صحیح برنامه ها ، تنها با مشارکت افراد ذی نفع امکانپذیر خواهد بود ؛
• تعیین سرمایه گذاری کلی در بخش مسکن و همچنین تعیین سرمایه گذاری منطقه ای و اقماری مسکن ، شامل مسکن روستایی و شهری طی دوره مشخص شده ؛
• تقسیم و تخصیص سرمایه گذاری ها برای انواع مختلف مسکن و انواع گروه های درآمدی ؛
• تقسیم مسئولیت برای سرمایه گذاری بین بخش های دولتی و خصوصی ؛
• تعیین سیاست های مسکن دولتی شامل وام و برنامه های واگذاری و تأمین مالی انواع مختلف مسکن ؛
• مطالعه آثار سیاست ها و برنامه های مسکن در هزینه ها و تأمین مالی دراز مدت ( برای عوامل تولید و تغییرات فن آوری ) ؛
• ایجاد رابطه نزدیک بین هدف های مسکن و هدفهای کلی و عمومی توسعه اجتماعی – اقتصادی ، در این مورد مسکن به مثابه وسیله ای برای دستیابی به دیگر اهداف اجتماعی و اقتصادی توسعه در نظر گرفته می شود ؛
• پیش بینی مسکن برای آن دسته از کسانی که به علت برنامه ریزی ناگزیر به تغییر مسکن هستند ، با توجه به امکانات مالی و نیازهای آنها ؛
• شناخت توان مالی اقشار مختلف و لحاظ کردن آن در برنامه مسکن ؛ این امر یکی از اساسی ترین عوامل در موفقیت برنامه هاست . اگر گروهای کم در آمد امکانات ورود به بازار مسکن را نیابند ، علاوه بر ناکامی اهداف برنامه مسکن ، عوارض دیگری مانند ترویج و گسترش استفاده از راههای غیر قانونی از جمله تجاوز به اراضی و یا ساخت مساکن با کیفیت پایین را به دنبال خواهد داشت ؛
• توجه به حفظ محیط زیست ، چون مسکن بخش عمده ای از ساختار شهری را شامل می شود ، سهم اصلی در تهدید محیط زیست را دارد . بر این اساس ، برنامه ریزی مسکن باید در جهت نیل به آنگونه توسعه شهری باشد که اهداف کلان محیط زیست پایدار را تأمین کند . مثلاً اهمیت دادن به مکان یابی اراضی مناسب جهت اجرای سیاستهای توسعه مسکن و تأمین زیر ساختهای مربوط به مسکن با توجه به ملاحظات زیست محیطی از جمله اقدامات لازم در این زمینه است ؛
• پیش بینی مدیریت و تشکیلات مناسب . مدیریت از جمله مؤثرترین ابزار موفقیتبرنامه مسکن است . تشکیلات بخش مسکن باید با حداقل منابع بتواند بخش مسکن را مدیریت کند ، به طوری که اهداف برنامه ، یعنی تأمین مسکن کافی برای اقشار مختلف تأمین شود ؛
• تعیین سیاستهای کلی و اجرایی برنامه ملی مسکن بر اساس اهداف تعیین شده با در نظر گرفتن و برآورد آثار اقتصادی و مالی انجام این سیاستها در سایر بخشهای اقتصادی کشور .

مراحل و روشهای برنامه ریزی

 ۱- گردآوری و تهیه اطلاعات مورد نیاز

در این مرحله اطلاعات ، آمار و مطالعات در زمینه های آمار حساب های ملی ، آمارهای جمعیتی ، اطلاعات اقتصادی ، اطلاعات مربوط به تسهیلات عمومی شهری ، اطلاعات مربوط به وضعیت مسکن ، آمار مربوط یه هزینه ایجاد واحد مسکونی ، اطلاعات مربوط به صنعت ساختمان و صنایع مربوط ، اطلاعات مربوط به   زمین ، سازندگان و مدیریت عمومی مسکن ، اطلاعات مربوط به مؤسسات مالی و قوانین مربوط به بخش مسکن ، گردآوری میگردد.

۲- تجزیه و تحلیل اطلاعات ، برآورد میزان عرضه ، خصوصیات عرضه ، تخمین نیاز و تقاضای مسکن

در این مرحله ضمن تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده ، عرضه واحدهای مسکونی بر اساس نیاز ناشی از تخریب و تجدید بنا ، کمبود عرضه موجود و نیاز به عرضه جدید بررسی می شود . همچنین در این مرحله خصوصیات کالبدی و اقتصادی واحدهای مسکونی مورد تخریب ، موجود و جدید ، تعداد آنها ، ابعاد و اندازه آنها بررسی می شود . در رابطه با تخمین نیاز به واحد مسکونی عمدتاً خصوصیات افراد از قبیل : تعداد افراد خانوار ، نوع خانوار ، افراد خانوار بر حسب سن و جنس ، خصوصیات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی خانوار در وضعیت کنونی و آتی آن بررسی می شود .

۳- تعیین راهبردها ، روشها و الگوهای برنامه ریزی برای پیش بینی آینده

از نظر عملی لازمه برنامه ریزی و تصمیم گیری، تعیین کمی هدفها و نحوه دستیابی به آنهاست . به این دلیل باید از روشهای آماری و ریاضی سود جست و جنبه های کمی تصمیم گیری را نیز روشن نمود .

روش متداول برنامه ریزی مسکن

در روش متداول برنامه ریزی مسکن ابتدا عوامل تعیین کننده تقاضا شناخته شده و با توجه به روند گذشته ، برای آینده تقاضا پیش بینی می گردد. این عوامل عبارتند از :

• کمبود واحدهای مسکونی ، که ناشی از تفاوت بین واحدهای مسکونی و تعداد خانوارهای موجود است . در این مورد ابتدا تراکم قابل قبول انتخاب شده ، سپس میزان واحدهای مسکونی مورد نیاز برای جایگزینی ساختمانهای نامناسب محاسبه می شود ، که مجموع آنها کمبود مسکن را نشان می دهد .
• نرخ تشکیل خانواده که ناشی از افزایش طبیعی جمعیت ، مهاجرت و تغییر در وسعت خانوار و الگوهای سکونت ( بعد خانوار ، خانوارهای هسته ای ، خانوارها ی گسترده و غیره ) است .
• استهلاک واحدهای مسکونی . هر ساله از عمر مفید تعدادی از ساختمانهای مسکونی کاسته می شود و تخریب می شوند و با توجه به اینکه پاره ای از ساختمان تخریب شده یا اصولاً تجدید بنا نشده و یا تبدیل به انواع دیگر ساختمان می گردند می توان نرخ استهلاک را محاسبه نمود .
• ذخیره خانه های خالی . معمولاً درصدی از واحدهای مسکونی که آماده فروش یا اجاره هستند در یک مدت فاصله زمانی خالی می مانند که این نرخ بستگی به وضعیت اقتصادی و اجتماعی و اطمینان مالک یا سازنده به آینده اقتصادی کشور دارد .
• واحد هایی که بر اثر حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله و یا بر اثر حوادثی مانند جنگ تخریب می شوند .

این نیازها را می توان بر اساس مناطق مختلف شهری و روستایی و استانهای مختلف و نیز به تفکیک گروههای در آمد برآورد نمود . پس از برآورد کمی نیازها ، امکانات ساخت و عرضه مسکن برآورد می گردد.

سهم مسکن از امکانات ملی از طریق زیر محاسبه می شود . نسبت های زیر بر اساس روند گذشته و فروض مختلف برآورد می گردد :

1. نسبت ارزش افزوده بخش مسکن به کل تولید ناخالص داخلی .
2. نسبت سرمایه گذاری در بخش مسکن به ارزش افزوده در بخش مسکن .
3. نسبت سرمایه گذاری در مسکن به تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی .
4. نسبت سرمایه گذاری در مسکن به سرمایه گذاری در ساختمان به طور اعم .
5. نسبت سرمایه گذاری در ساخت و سازهای مسکونی به کل سرمایه گذاری در ساخت و سازها .

سپس با استفاده از نتایج حاصل از برنامه ریزی ملی و داده های اقتصاد کلان ، نرخ رشد تولید ناخالص ملی محاسبه شده، نرخ رشد و سهم مسکن از تولید ناخالص داخلی تعیین و بر آن اساس ارزش افزوده بخش مسکن محاسبه می گردد. سپس با استفاده از نسبتهای فوق ، مقایسه بین المللی این نسبتها و تغییرات متمایل به اهداف موجود ، میزان سرمایه گذاری ممکن در بخش مسکندر هر دوره برنامه ای ، به قیمتهای ثابت محاسبه می شود ، سپس با برآورد قیمتها و هزینه احداث یک متر مربع زیر بنا به قیمت ثابت ، میزان زیربنای مسکن که می توان با امکانات موجود در دوره برنامه احداث نمود ، به دست می آید. این ارقام با مقایسه ارقام به دست آمده از تجزیه و تحلیل روند گذشته تعدیل شده ، سهم بخش خصوصی و دولتیتعین می گردد .

در مقایسه ارقام به دست آمده با نیازها مشخص می گردد که در هر مقطع زمانی تا چه حد به اهداف کمی و کیفی مورد نظر برنامه ریز ملی می توان دست یافت.

موضوعات مرتبط: برنامه ریزی مسکن

سیاره ای که اکنون حیات از نوع کاملا ابتدایی در آن وجود دارد ( باکتری های یخ زده) و تحمل پذیر ترین جا در منظومه شمسی است که اگر ماشین ها و مراکز صنعتی را به این سیاره ببریم و این سیاره را داغ کنیم مثل زمین شرایطی دارای حیات به خود می گیرد. مریخ نزدیکترین سیاره به زمین است. مرتفع ترین قله در مریخ به نام الیمپوس به ارتفاع 23 کیلومتر است و طول بزرگترین دره مریخ به نام مارینر به 4000 کیلومتر می رسد. اطلاعات: قطر: 6794 کیلومتر-فاصله از خورشید: ( حدااکثر: 294000000 کیلومتر) و (حداقل: 207000000 کیلومتر)طول سال:678 روز-طول روز: 23 ساعت و 37 ثانیه-جرم:0/11 زمین- چگالی:0/71 زمین- دمای سطح: حداقل: 20- سانتیگراد و در شب به 100- هم می رسد- دارای دو قمر به نام های فوبوس و دیموس است.

سیاره مریخ

اطلاعات اساسی

فاصله تاخورشید :

  کم ترین:000000 207کیلومتر

   میانگین :،228000000کیلومتر

   بیشترین : 248000000کیلومتر

خروج ازمرکز:09ر0

زاویه میل مداربا دایره البروج:90ر1

دوره  تناوب حرکت انتقالی به دورخورشید:

   نجومی         687روز       

    هلالی          780روز

سرعت مداری :24کیلومتربرثانیه

فاصله اززمین

   کم ترین      000،000،56 کیلومتر

   بیشترین      000 ،000،397کیلومتر

قطرزاویه ای :

   کم ترین      6ر3ثانیه

بیشترین       5ر24 ثانیه

قطر:

   کمترین ( قطبی )    760،6کیلومتر

  بیشترین ( استوایی )      790،6کیلومتر

   حجم      15 ر0 حجم زمین

   جرم : 108 ر0 جرم زمین

چگالی : 7ر0 چگالی زمین

شتاب گرانش سطحی : 38 ر0 شتاب گرانش سطحی زمین 

سرعت گریز : 1ر5 متر برثانیه

دوره ی تناوب حرکت وضعی به دور محور: 24 ساعت و37 دقیقه و6 ر32 ثانیه

زاویه ی میل استوای سیاره با سطح مدار آن : 2 ر25 درجه

دما :

کمترین      1000- درجه سانتی گراد

بیشترین     270    درجه سانتی گراد

نسبت بازتاب : 15 ر0

مقدمه

چون مریخ از بسیاری جهات یگانه است ، ازسیارات دیگر مورد مطالعه قرار گرفته است . مریخ بحث انگیز ترین سیاره هم بوده است : حقایقی را که گروهی از منجمان ارائه می کردند، دیگران کاملاً مردود می شمردند. مثلا" برخی مدعی بودند که خطوط آبیار مصنوعی را ، که تنها می تواند به وسیله موجوداتی ذی شعور ساخته شود ، دیده اند . دیگران وجود چنین خطوطی را انکار می کردند. مریخ به خاطررنگ سرخ وروشنی متغیر آن مشهور است – وقتی که به زمین نزدیک است پنجاه مرتبه پرنورتر از موقعی است که در حداکثرفاصله ی خود از زمین قرار دارد.

   مدارهای مریخ وزمین
مدار مریخ درست بیرون مدار زمین است .درهر دوره ی هلالی ( درحدود 780 روز ) یک بار و سیاره با خورشید بر یک خط ودر یک سوی آن قرار می گیرند ودر هر دوره ی تناوب نیز یک بار بر یک خط ودر دو سوی مخالف خورشید ، واقع می شوند . وضعیت نخستین  ، مقابله نامیده می شود و در آن مریخ وخورشید در دو سوی مقابل هم  نسبت به زمین اند . وضعیت دوم مقارنه نام داردودر آن خورشید ومریخ چون اززمین نظر شوند در یک سو واقع اند . فاصله ی میان آن دو در مقابله از حداقل 56 میلیون کیلومتر تا حداکثر 101 میلیون کیلومتر تغییر می کند.

   سطح سیاره
الف.از پشت تلسکوپ
بهترین تلسکوپ ها سطح مریخ را به صورت چهل تکه ای ازچند  رنگ نشان می دهند : سرخ ، خاکستری وسفید .

نواحی سرخ رنگ صحراهای آن اند، رنگ شان یکنواخت وثابت است و60 درصد سطح سیاره را می پوشانند . رنگ نواحی خاکستری ، که حدود 40 درصد سطح را تشکیل می دهد ، از خاکستری در زمستان مریخ تا خاکستری متمایل به آبی در تابستان ، تغییر می کند . نواحی سرخ رنگ بیشتر درشمال وقسمت های خاکستری بیشتر درجنوب واقع است.

ب. اطلاعات به دست آمده از سفینه های فضایی

   دانش کنونی ما از سطح مریخ عمدتاً مبتنی بر یافته های سفینه های مارینر 4 ، 6 ، 7و9 است. 

مارینر 4 در 15 ژوئیه 1965 ( 24 تیر ماه 1344 ) از 000،10کیلومتری مریخ گذشت وبیست ویک عکس خوب از سطح سیاره به زمین مخابره کرد. عکس های بیشترو بهتری از مارینر 6 ، که در 31 ژوئیه 1969 ( 9مرداد 1348 )در مدار استوایی از 3200 کیلومتری سطح مریخ عبور کرد و از مارینر 7 ، که در 5 اوت  1969 (14 مرداد 1348)از 3200 کیلومتری سیاره گذشت وقسمتی از مدارش بر بالای قطب جنوب مریخ بود ، به دست آمد.

مارینر 9 در نوامبر 1971 پرتاب شد وچنان طرح شده بود که ماهواره ای برای مریخ شود ( نخستین ماهواره ساختۀ دست بشر که به دور سیاره ای دیگر حرکت می کرد.) وجریان پیوسته ای از عکس ها واطلاعات علمی را از نقاط مختلف در طول مدار ارسال کند. فاصله ماهواره از سطح سیاره بین 1650 و000، 17 کیلومتر تغییر می کرد. این ماهواره تا خاموش شدن وسایلش ، نزدیک به یک سال پس از پرتاب اطلاعات بسیار زیادی مخابره کرد وبر دانش ما از مریخ به مقدار زیادی افزود. یافته های این سفینه حاکی از آن است که سطح مریخ هم شبیه سطح ماه است وهم شبیه سطح زمین .

جو

    هم نظریه وهم آزمایش نشان می دهد که مریخ دارای جو گازی است . در ملاحظات نظری سرعت گریز 1ر5 کیلومتر بر ثانیه ی سیاره ی دخیل است که آن قدر زیاد هست که جوی را برای سیاره نگاه دارد . شواهد تجربی نیز به شرح زیراند:

آ.وجود فلق وشفق

ب. نسبت بازتاب

پ. مقایسه عکس های فروسرخ وفرابنفش

ت. تغییرات اندازه ی کلاهک های سفید قطبی

ث. حضور گه گاهی ابر و مه .

  

حیات در مریخ

ده ها سال این تصور شایع بود که برخی انواع حیات در مریخ وجود دارد. توجه خاصی که علم به این سیاره مبذول می داشت تا اندازه ای معمول این تصور بود . آنچه در حال حاضر می توان گفت این است که در میان همه سیارات واقمار منظومه شمسی ، مریخ واروپا ( قمر مشتری ) محتمل ترین اجرامی اند که در آن ها احتمال حیات می رود. با شرایطی که در زیر بر

                                                                         

می شمریم ، به دشواری می توان تصور کرد که حیات پیشرفته بتواند وجود داشته باشد :

آ.فقدان آب یا مقدار بسیار اندک آن

ب. فقدان اکسیژن یا مقدار بسیار اندک آن.

پ. فشار جوی که برابربا   فشار جو زمین است .

ت. رگبارهای شدید اشعه ی فرابنفش که می توانند ساده ترین مولکول ها را در هم بشکنند.

ث. سقوط شهاب سنگ ها. در زمین ، جواز ما در برابرشهاب سنگ ها حفاظت می کند.

 

   قمرها

مریخ دو قمر کوچک داردکه نام های خود – فوبوس (  ترس  ) ودیموس (  وحشت  ) – را از یاران اسطوره ای مارس (مریخ ) خدای جنگ گرفته اند . فوبوس قمر بزرگتر ، قطری در حدود 16 کیلومتر دارد در حالی که قطر دیموس فقط 11 کیلومتر است. هردو در صفحه استوایی مریخ در جهت متعارف ، در خلاف جهت حرکت عقربه های ساعت به دور آن می گردند. فوبوس 9250 کیلومتر از مرکز سیاره وفقط 5900 کیلومتراز سطح آن فاصله دارد. دوره ی تناوب حرکت انتقالی آن به دور سیاره 7 ساعت و39 دقیقه است واین کمتر از مدت دوران خود مریخ به دور محورش است . فوبوس در مغرب طلوع و   

4 ساعت  بعد درمشرق غروب می کند. دیموس 000 ،25کیلومتر از مرکز مریخ فاصله دارد. دوره ی تناوب حرکت انتقالی آن به دور سیاره – 30 ساعت و18 دقیقه – فقط اندکی با دوره ی تناوب حرکت وضعی خود سیاره – 24 ساعت و37 دقیقه – تفاوت دارد. دیموس از مشرق طلوع می کند ، اندکی از سیاره ی در حال دوران عقب می افتد و پیش از آنکه در مغرب غروب کند ، دو دور کامل اهله را سپری می کند.

   سفر به مریخ

مریخ به هنگام مطلوب ترین مقابله ، فقط 56 میلیون کیلومتر با زمین فاصله دارد. برای صرفه جویی در سوخت ، یک سفینه فضایی مداری منحنی را می پیماید نه مستقیم . در طول قسمت اعظم مدار ، سفینه می تواند "خلاص " برودواز مصرف سوخت پرهیز کند. 

برای قرار دادن سفینه بر مدار لازم  است که سرعتی درحدود 43 کیلومتر برثانیه به آن داد، 32 کیلومتر  برای آنکه بر مدار مورد نظر قرارگیرد و11 کیلومتر برای گریختن از میدان گرانشی زمین . در نتیجۀ

سرعت زمین  در مدارش به دور خورشید ، سفینه خود به خود دارای سرعتی برابر 30 کیلومتر برثانیه است وسوخت فقط باید سرعتی برابر 13 کیلومتر برثانیه را تأمین کند

موضوعات مرتبط: جغرافیا ، نجوم

بزرگترین قاره ی کره ی زمین:آسیا(44میلیون کیلومتر مربع)

بزرگترین اقیانوس:کبیر یا آرام(166میلیون کیلومتر مربع)

بزرگترین شبه جزیره ی جهان:عربستان(3/183/100کیلومتر مربع)

بزرگترین جزیره ی جهان:استرالیا(7/682/300کیلومتر مربع)

بزرگترین دریای جهان:مدیترانه(2/966/000کیلومتر مربع)

بزرگترین دریاچه ی جهان:خزر یا مازندران(371/795کیلومتر مربع)

بزرگترین خلیج جهان:مکزیکو

طولانی ترین رود جهان:نیل(6600کیلومتر)

پرآب ترین رود جهان:آمازون

بلندترین آبشار جهان:آنجل در ونزوئلا(979متر)

بلندترین سد جهان:روگونسکی در تاجیکستان(325متر)

بزرگترین کشور جهان:روسیه(17/075/400کیلومتر مربع)

کوچکترین کشور جهان:واتیکان(439800متر مربع)

پر جمعیت ترین کشور جهان:چین(1/212/000/000نفر)

پر جمعیت ترین شهر جهان:توکیو(32میلیون نفر)

وسیع ترین بیابان جهان:صحرای بزرگ آفریقا(8/417/500کیلومتر مربع)

بلندترین قله ی جهان:اورست(8848متر)

بلندترین کوه آتشفشانی جهان:آکونگاگوا در آرژانتین(6960متر)

پست ترین ناحیه در خشکی ها در جهان:اطراف بحرالمیت در اردن(392متر زیر سطح دریا)

عمیق ترین ناحیه ی اقیانوس های جهان:گودال ماریان در شرق فیلیپین در اقیانوس آرام(11375متر عمق)

عظیم ترین یخچال جهان:یخچال های قطب جنوب(به ضخامت تا400متر)

پر باران ترین ناحیه ی جهان:چراپونچی در هند(با12متر بارش سالانه)

کم بارش ترین ناحیه ی جهان:بیابان آتاکاما در شیلی

گرمترین ناحیه جهان:العزیزیه در جنوب لیبی(61درجه ی سانتی گراد در سایه)

سردترین ناحیه مسکونی جهان:اویمیاکن در سیبری(88.3درجه زیر سفر)

بلندتیرن مد جهان:در خلیج فوندی در شرق کانادا(19.5متر)

بلندترین موج جهان:در اقیانوس آرام(به ارتفاع34متر در سال1933)

بزرگترین مجمع جزایر جهان:اندونزی(13677جزیره)

بزرگ ترین فلات زمین:تبت(5000متر ارتفاع)

بزرگترین دلتای جهان:سندربن در بنگلادش(77700کیلومتر مربع)

عمیق ترین دریاچه ی جهان:بایکال در روسیه(باعمق1940متر)

موضوعات مرتبط: جغرافیا

گسل چیست؟

مقدمه:

پروسه تغیر شکل، ریختها و ترکیبهای مختلفی از سنگها را در مقیاسهای متفاوت ایجاد میکند. در یک سمت کوههای عظیم کره زمین قرار دارند و در سوی دیگر تنشهای موضعی باعث ایجاد ترکهای بسیار ریز در سنگ کف می­گردد. از تمام این پدیده ها تحت عنوان "ساختارهای سنگی" یاد می­شود. زمانی که یک مطالعه در منطقه انجام می­پذیرد، زمین شناس ساختار غالب را تشخیص و توصیف می­نماید. یک ساختار معمولا آنقدر عظیم است که فقط قسمت بسیار کوچکی از آن توسط یک بیننده، قابل مشاهده است. اغلب موارد، بیشتر سنگ کف توسط نباتات و یا رسوبات اخیر پنهان شده است. در نتیجه تهیه ساختار زمین شناسی باید بر اساس رخ نمودهای بسیار محدود که شامل مکانهایی است که کف سنگی در سطح زمین نمایان می­باشد، انجام پذیرد. برخلاف تمام این مشکلات، برخی تکنیکهای ترسیم زمین شناسان را قادر به شناخت ساختارهای کنونی می­سازد. در سالهای اخیر، این مسیر با کمک عکس برداری هوایی، تصویربرداری ماهواره­ای و توسعه سیستم مکانیابی جهانی (GPS) هموارتر گردیده است. علاوه بر این تهیه پروفیل زمین با روش انعکاس لرزه­ای و نیز حفر گمانه ها، در مورد ترکیب و ساختار سنگهای در عمق داده­های زیادی را فراهم می­نماید.
در مکانهایی که سنگهای رسوبی موجود می­باشند، تهیه ساختار سنگها ساده­تر می­گردد چرا که لایه­های رسوبی معمولا بصورت افقی تشکیل می­شوند. در صورتی که لایه­ها بصورت افقی باقی مانده باشد، نشان میدهد منطقه احتمالا تحت تنش و تغییر شکل نیست. ولی اگر لایه ها خمیده، مایل، یا شکسته شده باشند، نشان دهنده تغییر شکل پس از رسوبگذاری است.

گسلها
گسلها شکستگیهایی در پوسته زمین هستند که در طول آنها تغییر شکلهای قابل توجهی ایجاد شده است. گاهی اوقات گسلهای کوچک در ترانشه های جاده، جائی که لایه های رسوبی چند متر جابجا شده اند، قابل تشخیص هستند. گسلهایی در این مقیاس و اندازه معمولا بصورت تک گسیختگی جدا اتفاق می­افتد. در مقابل گسلهای بزرگ، شامل چندین صفحه گسل درگیر می­باشند. این منطقه های گسله، می­توانند چندین کیلومتر پهنا داشته باشند و معمولا از روی عکسهای هوایی راحتتر قابل تشخیص هستند تا سطح زمین.
در واقع حضور گسل در یک منطقه نشان می­دهد که در یک زمان گذشته، در طول آن جابجایی رخ داده است. این جابجایی­ها می­توانسته یا بصورت جابجائی آرام باشد که هیچ گونه لرزشی در زمین ایجاد نمی­کند و یا اینکه بصورت ناگهانی اتفاق بیفتد که جابجایی های ناگهانی در طول گسلها عامل ایجاد اغلب زلزله ها می­باشد. بیشتر گسلها غیر فعال هستند، و باقیمانده­ای از تغییر شکلهای گذشته می­باشند. در امتداد گسلهای فعال، حین جابجائی فرسایشی دو قطعه پوسته­ای در کنار هم، سنگها شکسته و فشرده می­شوند. در سطح صفحات گسلی، سنگها بشدت صیقلی و شیاردار می­شوند. این سطوح صیقلی و شیاردار به زمین شناسان در شناخت جهت آخرین جابجایی ایجادشده در طول گسل کمک می­کند. که زمین شناسان بر اساس جهت حرکت گسلها، آنها را به انواع مختلفی تقسیم بندی می­کنند که در قسمت انواع گسلها به این تقسیم بندی می­پردازیم.

مشخصات گسلها
برای تعریف گسلها، از مشخصات هندسی آنها، یعنی موقعیت قرارگیری آنها در یک فضای سه بعدی، استفاده می­شود که عمده­ترین این مشخصات هندسی راستا و شیب می­باشند. شناخت این پارامترها در سطح، زمین شناسان را قادر می­سازد تا ساختار سنگها و گسلها را در زیر زمین و قسمتهای دور از دیدشان، پیشبینی نمایند.
راستا[1]: جهت و راستای خط تلاقی صفحه گسل با افق تحت عنوان راستا شناخته می­شود. راستا معمولا بصورت زاویه­ای با شمال مشخص می­گردد. برای مثال عبارت N20E نشان می­دهد که راستای گسل 20 درجه به سمت شرق نسبت به جهت شمال متمایل است.

شیب[2]: عبارتست از شیب سطح یک توده سنگی یا صفحه گسل، نسبت به صفحه افق. شیب شامل زاویه انحراف و نیز جهت آن میباشد. جهت متصور شدن شیب یک گسل، بخاطر سپاری این نکته است که آب همیشه در صفحه موازی با شیب گسل به سمت پایین جاری خواهد شد. 
 

شکل: نمایش خط راستا و شیب و نیز جهت شیب

.

برای نمایش گسلها بر روی نقشه­های زمین شناسی، بدین ترتیب عمل می­شود که با یک خط راستای گسل را نشان میدهند و با یک خط کوتاهتر و عمود بر خط قبلی، جهت شیب را مشخص کرده و درجه شیب را در کنار آن مینویسند.

انواع گسلها

تقسیم بندی گسلها فقط بر اساس هندسه و جهت جابجائی نسبی ایجاد شده در آنها صورت می­پذیرد. گسلهای راستا لغز و گسلهای شیب لغز دو تقسیم بندی کلی گسلها میباشند که در زیر تعاریف مربوط به آنها آورده می­شود.

گسلهای امتداد لغز
گسلهایی که امتداد اصلی لغزش در امتداد راستای گسل باشد، گسل امتداد لغز نامیده میشوند. بر اساس جهت حرکت در امتداد راستای گسل، گسلهای چپ گرد و یا راست گرد را میتوان تشخیص داد. نحوه تشخیص بدین ترتیب است که اگر در یک سمت از گسل بایستیم و حرکت سمت دیگر را نظاره نماییم، اگر حرکت آن از سمت چپ به راست باشد، گسل راست گرد و در حالت برعکس چپ گرد خواهد بود. بعنوان مثال شکل زیر یک گسل امتداد لغز راست گرد را نشان میدهد.

گسلهای شیب لغز:
گسلهایی که امتداد اصلی لغزش موازی جهت شیب گسل باشد، گسلهای شیب لغز نامیده می­شوند. گسلهای شیب لغز نرمال[3] و معکوس[4] بر اساس جهت حرکت دو قطعه نسبت به هم تعریف میشوند. در صورتی که نیروی وارده فشاری بوده و دو قطعه را به هم نزدیک کند، گسل شیب لغز معکوس و در صورت دو شدن دو قطعه از هم گسل شیب لغز نرمال نامیده میشود.
بر اساس حرکتهای قائم دو قطعه نسبت به هم، فرا دیواره و فرو دیواره قابل تشخیص است. در زبان انگلیسی به فرا دیواره Hanging wall ( دیواره آوریز ) و به فرو دیواره Footwall اطلاق میشود. دلیل این نامگذاری برمیگردد به معدنکارانی که در معادن زیر زمینی کار میکردند. چون غالبا معادن در محل تقاطع دو قطعه قرار دارند، فرا دیواره سقف معادن را تشکیل میدهد که محل آویزان کردن چراغها در داخل معادن بود (Hanging wall) و فرو دیواره کف معدن یا محلی که پا بر روی آن قرار میگیرد است که به آن Footwall اطلاق می شود. در زبان فارسی از دو اصطلاح فرا دیواره و فرو دیواره برای نامگذاری استفاده میشود.
 

شکل: فرا دیواره و فرو دیواره در گسل معکوس

در عمل لغزش گسل، ترکیبی از شیب لغز و راستا لغز می­باشد که گسل مایل نامیده میشود. در شکل زیر تمام حالتهای ممکن به نمایش گذاشته شده است.

 

موضوعات مرتبط: جغرافیا ، علوم زمین

 

اطلاعات جغرافیایی

 برسطح ماه هیچ گاه باد نمی وزد از این رو ،جای پای فضانوردان همواره باقی می ماند.

 ـــ دریاچه ارومیّه بعداز بحرالمیّت (دریای مرده)در اردن   شورترین دریاچه جهان است.
 ـــ مساحت دریاچه ارومیّه 6000کیلومترمربع است و   عمیق ترین نقطه آن 14متر است.
 ـــ بزرگترین رود ازنظرطول (نیل) وازنظر پهنا(آمازون)است.
 ـــ انفجار بزرگ یا همان(بیگ بنگ) حدود15تا20میلیارد سال 
  قبل بوقوع پیوسته است طبق تخمین دانشمندان خلقت از آن   زمان به بعد شروع شده است. 
 ـــ مرتفع ترین پایتخت در جهان لاپاز در بولیوی است.
 ـــ قدیمی ترین زبان زنده دنیا زبان سانسکریت توسط حدود  ۶۰۰ نفر در هندوستان تکلّم مشود.
  ـــ طبق گزارش دانشمندان کره زمین5/4میلیارد سال عمردارد.
  ـــ درعمق 1000متری اقیانوس دمای آب در4درجه سانتی گراد ثابت می ماند.
 ـــ کهکشان راه شیری در حال چرخش است وهر 225میلیون 
  سال یک حرکت انتقالی انجام می دهد که به سال کهکشانی  معروف است.
  ـــ گودترین منطقه در بین اقیانوس های جهان گودال 
  مارینا (ماریان) ژرفترین نقطه آن چلنجر نام دارد به عمق   11022 متر

ـــ شمالی ترین شهر در جهان همرنست در کشور نروژ است.
  ــــ سردترین منطقه در جهان ورک ویونک در سیبری است.
 ــــ کانال قابل کشتیرانی جهان به ترتیب طول برحسب مایل:
  گوتا(115مایل) سوئز(100مایل) ولگا(80مایل) کیل(61مایل)
 ــــ بنای برج طغرل درشهر ری بخاطر سبک معماریش یک    ساعت طبیعی نیز به حساب می آید.
 ــــ بطورمتوسط سالی500 شهاب سنگ به زمین برخورد میکند.
 ــــ خورشید روزی 126هزار میلیارد اسب بخار انرژی به زمین   می فرستد.
 ـــ سطح کره زمین حدوداً 515 میلیون کیلومتر مربع می باشد.
 ـــ ستارگان به علّت جوّ زمین چشمک می زنند.
 ـــ در جهان از هر 10نفر یک نفر ساکن جزایر هستند.
 ـــ پست ترین نقطه در جهان بحرالمیّت با393- متر از سطح دریاهای آزاد
ـــ از سیارّات منظومه شمسی سیارّه زهره گرمترین است.
ـــ بزرگترین کشور مسلمان در جهان اندونزی است.
ـــ خورشید 1253000مرتبه بزرگتر از کره زمین است.
ـــ تعداد 48صورت فلکی درجهان تاکنون نام گذاری شده است.
ـــ منطقه ماراتن دشت باریکی است که در 42 کیلومتری آتن 
  واقع شده و11کیلومتر طول و2کیلومتر عرض دارد.
ـــ عمیق ترین دریاچه جهان بایکال به عمق1940متراست.
ـــ قلّه اورست در سال 1852 پس از فتح آن بدست 
  (سرجورج اورست) به این نام نامگذاری شد.
 ـــ در دهم ژوئیه میلادی سال1741میلادی، سرزمین آلاسکا
  توسط (وتیوس برینگ) کاشف دانمارکی کشف شد.
 ــــ نور خورشید فقط تا عمق 400متری آب دریا نفوذ می کند.
 ــــ داغترین نقطه کره زمین در منطقه ای از ایتوپی است در این 
  منطقه در روزهای عادی دمای هوا در سایه به 63 درجه  سانتی گراد می رسد.

 ــــ آبشارآنجل (آنژل) در ونزوئلا20 بار بلندتراز آبشار نیاگارا   است.
 ــــ بزرگترین ستاره ای که تاکنون شناخته شده آنتارس است که حجم آن حدود نود میلیون برابر حجم خورشید منظومه شمسی   است. 
 ـــ به طورمتوسط درجه شوری آب اقیانوسها 35 درهزار است   اگر تمام نمک های موجود در اقیانوسها را روی قارّه ها   بگسترانند ، لایه ای به قطر حدود 200متر تشکیل می شود.
 ـــ وزن کره زمین به 5940میلیارد تن می رسد.
 ـــ آبراه سوئز با 161کیلومتر اولیّن و طولانی ترین آبراه   مصنوعی جهان است. 
 ـــ در هر دقیقه تقریباً 50هکتار از جنگلهای استوایی از بین  می رود این مساحت حدود 100زمین فوتبال است. 
 ـــ میزان انرژی که خورشید در یک ثانیه تولید می کند ، برای   تولید برق مورد نیاز تمام کشورهای جهان درمدّت 1میلیون سال کافی است.

 ـــ اخترشناسان عمر جهان را 5/9میلیارد سال تخمین زده اند.
 ــــ کمترین درجه حرارت زمین تاکنون با2/89درجه زیرصفر  سال1892 در قطب جنوب به ثبت رسید.
  ــــ زمین با سرعت 1میلیون و56هزار کیلومتر در ساعت به  دور خورشید می چرخد.
 ــــ بزرگترین نقشه جهان در بلژیک است که سطح آن به یک  هکتار می رسد! 
 ــــ اگر یخهای قطب جنوب آب شود ،آب اقیانوسها 70متر بالا می آید ویک چهارم خشکیها زیر آب می رود.
  ـــ همه سیاره های منظومه شمسی ازغرب به شرق می چرخند  بجز سیارّه ناهید که از شرق به غرب می چرخد.
  ــــ در بهترین وضعیت هوایی در مریخ ، فشار در این سیّاره   100مرتبه کمتر از فشار در زمین است.
  ـــ لایه اوزن فقط به اندازه قطر دو سکّه روی هم کلفتی دارد. 
  ــــ هر هکتار جنگل قادر است بیش از 5تن گوگرد وغبار هوا   را جذب کند. 
 ـــ فاصله سطح زمین تا مرکز آن حدود 6 هزارو 370 کیلومتر   است.
  ــــ چگالی زمین از دیگر سیارات منظومه شمسی بیشتر است.
  ـــــ روزانه تقریباً ۸هزار زلزله در گوشه وکنار کره زمین اتفاق می افتد 
یا به عبارت دیگر، هر یازده ثانیه ،یک زمین لرزه رخ می دهد

موضوعات مرتبط: جغرافیا

 

انواع ابرها

انواع ابرها

 

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ

 النور﴿۴۳﴾

 

آيا ندانسته‏اى كه خدا[ست كه] ابر را به آرامى مى‏راند سپس ميان [اجزاء] آن پيوند

مى‏دهد آنگاه آن را متراكم مى‏سازد پس دانه‏هاى باران را مى‏بينى كه از خلال آن

بيرون مى‏آيد.

سيروس

مرتفع ترين ابر مي باشد و به شكل پرمانند و سفيد رنگ و شفاف در اسمان ديده مي

 شودو معمولا"علامت هواي بد مي باشد.

 

سيروكوموس

اين ابر اغلب بدون سايه مي باشد و غالبا"به جاي خورشيد و ماه هاله اي در اسمان

پدید  مي اورد ظهور ان در اسمان مقد مه فرارسيدن هواي ابري و طوفاني است .

 

 

التوكومولوس

اين ابر معمولا"به صورت شيار يا امواج منظمي مشاهده مي گردد . اين ابر در بالاي

قله كوههاديده مي شود و علامت هواي بد و ايجاد رعد و برق است.

 

 

 

استراتوكومولوس

اين لبر داراي رنگ تيره يا سفيد مايل به خاكستري است و معمولا"به صورت دسته يا

توده كروي شكل هستند . اين ابر علامت فقدان شرايط بارندگي رگباري است.

 

 

كومولوس

اين ابرشكل گل كلمي دارد و بالاي ان گنبدي شكل است و پنبهاي مي باشد و

معرف هواي خوب است.

 

 

كومولونيمبوس

اين ابر به شكل برج عظيمي است كه رنگ بالاي ان به صورت ابي روشن و زير ان به

 رنگ ابي تيره است . اين ابر علامت رعد و برق و بارندگي رگباري است.

برگرفته ازسايت:http://tomyanh.blogfa.com/post-63.aspx

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

انواع سنگها

Normal 0 false false false EN-US X-NONE FA MicrosoftInternetExplorer4

1ـ سه نوع سنگ اساسي چه هستند؟

سنگهاي آذرين، رسوبي و دگرگون . سنگهاي آذرين از ماگماي سرد شده بوجود مي آيند. اگر ماگما در سطح سرد شود، سنگهايي مثل بازالت بوجود مي آيندو اگر در درون زمين سرد شوند، سنگهاي بوجود آمده گرانيت ناميده مي شوند. سنگهاي رسوبي از ذرات ساير سنگها بوجود         مي آيند. مثلاً ماسه سنگ از ماسه درست شده است. ماسه به نوبه ي خود عمدتا شامل كوارتز       مي باشد، يك نوع كاني كه در گرانيت وجود دارد، مثال ديگر سنگهاي آهكي هستندكه از صدف موجودات دريايي، بوجود مي آيند. سنگهاي دگرگون، سنگهايي هستند كه در اثر فشار و حرارت، تغيير يافته اند. مثلاً حرارت زياد، سنگ آهك را به مرمر تبديل مي كند.

2 ـ با ارزش ترين مواد معدني كدامند؟

سنگهاي قيمتي مانند الماس، ياقوت، ياقوت كبود، زمرد با ارزش ترين مواد معدني هستند، طلا و نقره نيز اگر چه جزء مواد معدني محسوب مي شوند اما در طبيعت آنها را بصورت عنصر مي توان يافت.

3 ـ آيا مواد معدني مي توانند شما را نا مرئي كنند؟

خير .زماني مردم به اعتقادات خرافي در مورد مواد معدني عقيده داشتند. در قرون وسطي، مردم فكر مي كردندكه اگر اوپال ـ Opal را در برگ بو بپيچند و بپوشند نا مرئي مي شوند.

4 ـ سخت ترين ماده ي معدني چيست؟

الماس كه شكل خالص اما كمياب كربن است تحت فشار زياد در اعماق زمين حاصل مي شود و سخت ترين ماده طبيعي است.

5 ـ متداول ترين سنگها كدامند؟

سنگهاي رسوبي 75% سطح خشكي هاي زمين را پوشانده اند. اما سنگهاي آذرين و دگرگون، 95% سنگهاي رويه ي پوسته ي زمين را تا عمق 16 كيلومتر تشكيل مي دهند.

6 ـ «سنگهاي تولد» چه هستند؟

كانيها و مواد معدني خاصي، نشانه ماه تولد هر شخصي است. مثلاً «گارنت» Garnet، سنگ تولد متولدين دي ماه است، در حاليكه «ياقوت» سنگ متولدين مرداد ماه است.

7 ـ عناصر و كاني ها چه هستند؟

پوسته ي زمين شامل 92 عنصر مي باشد كه دو تا از متداول ترين آنها، اكسيژن و سيليس است. آلومينيوم، آهن، كلسيم، سديم ، پتاسيم و منيزيم نيز در پوسته فراوانند.

اين 8 عنصر، 59/98% وزن پوسته زمين را تشكيل مي دهند. بعضي عناصر مانند طلا به صورت خالص يافت مي شوند. اما بيشتر عناصر به طور شيميايي با هم تركيب مي شوند و كانيها را درست مي كنند. مثلاً از تركيب شدن اكسيژن و سيليس همرا ه با مقدير كم ساير عناصر، كاني هايي به وجود مي آيند به نام سيليكاتها. در سنگي مانند گرانيت، مي توانيد كاني هاي فلدسپات، كوارتز و ميكا را پيدا كنيد.

8 ـ كدام سنگها در ساختمان سازي بكار مي روند؟

دو نوع سنگ رسوبي، سنگ آهك و ماسه سنگ و از سنگهاي آذرين، گرانيت و از سنگهاي دگرگون، مرمر براي تزئينات ساختمان بكار مي رود.

9 ـ آيا زغال سنگ، يك نوع سنگ است؟

خير، سنگها تركيبات معدني و غير زنده محسوب مي شوند. اما زغال سنگ مانند نفت و گاز طبيعي، ميليونها سال پيش از بقاياي موجودات زنده تشكيل شده است . براي همين آنها را «سوختهاي فسيلي» مي نامند.

10 ـ آيا بعضي از مواد معدني، فراواني بيشتري از بقيه دارند؟

بسياري از مواد معدني مفيد فراوانند، اما برخي از آنها كمتر رايج اند. مواد معدني مهم، ذخاير محدودي دارند و بنا براين اغلب دوباره بازيابي مي شوند.

باز يافت اين مواد در انرژي لازم جهت استخراج سنگ معدن و تهيه ي ماده ي مورد نظر، صرفه جويي مي كند.

سه خانواده سنگ

زمین شناسان ، بر پایه مشاهدات انجام شده ، سنگهای زمین را از نظر منشا به سه گروه اصلی تقسیم کرده اند که عبارتند از :

- سنگهای آذرین

- سنگهای رسوبی

- سنگهای دگرگونی

- سنگهای حد واسط

سنگهای آذر آواری و توفها :

 این سنگها ، جزو سنگهایی هستند که از نظر ماده اولیه جز سنگهای آذرین و از نظر محل و طرز تشکیل جز سنگهای رسوبی هستند.

میگماتیت‌ها : میگماتیت‌ها در زبان یونانی به معنی اختلاط است و عبارت از سنگی مرکب و ناهمگن که قسمتی از آن رنگ روشن و ظاهر گرانیتی داشته و قسمت دیگر از نوع گنیسی و از کانیهای تیره تشکیل شده است. این سنگ حد واسط سنگهای آذرین و دگرگونی است.

گرانیت آناتکسی : این گرانیتها منشا رسوبی دارند و معمولا رسهای شیستی سرشار از کوارتز ، گریواک و آرکوز مولد این گرانیت می‌باشند. اگر این سنگهای رسوبی تحت تاثیر دگرگونی ناحیه‌ای شدید قرار گیرند ، بخشی از این سنگها ذوب شده و ماده حاصل از ذوب در فرآیندهای سنگ‌زایی مجدد یعنی تولید ماگمای پالین ژنتیک یا گرانیت‌هایی که از ذوب رسوبات به وجود می آیند ، شرکت می‌کند.

در سنگهای رسوبی در اثر دیاژنز تغییراتی صورت می‌گیرد که در این صورت نه می‌توان این سنگها را سنگهای رسوبی اولیه دانست و نه می‌توان آنها را جزو سنگهای دگرگونی طبقه بندی کرد.

مباحث مرتبط با عنوان

سنگ آذر آواری

سنگ آتشفشانی

سنگ آذرین

سنگ دگرگونی

سنگ رسوبی

سنگ شناسی آذرین

سنگ شناسی دگرگونی

سنگ شناسی رسوبی

فرآیندهای سنگ‌زایی

فرسایش سنگ

کانی شناسی

گرانیت آناتکسی

میگماتیت

هوازدگی

سنگ شناسی رسوبی

ریشه لغوی

سنگ شناسی رسوبی از دو کلمه Sedimentary به معنی رسوبی وPetrology به معنی سنگ شناسی گرفته شده است.

دید کلی

سنگهای رسوبی به دلیل داشتن منابع مهم نظیر نفت ، گاز ، ذغال ، آهن ، اوارنیم و نیز مواد مورد نیاز در مصالح ساختمانی مانند آهک ، گچ و غیره از اهمیت خاصی برخوردارند لذا سنگ شناسی رسوبی یکی از مهمترین شاخه‌های علوم زمین محسوب می‌گردد. در حدود 70٪ از سنگهای سطح زمین ، دارای منشا رسوبی هستند، و این سنگها عمدتا از ماسه سنگها ، سنگهای آهکی ، شیل ها و به مقدار کمتری اما با همان معروفیت از رسوبات نمک ، سنگهای آهندار ، ذغال و چوب تشکیل شده است.

 

تاریخچه و سیر تحولی

مطالعه سنگهای رسوبی از نظر مشخصات ساختی ، بافتی و ترکیب شیمیایی آنها ، اولین بار در سال 1879 توسط سوربی انگلیسی انجام گرفت. وی مطالعه سنگهای رسوبی در مقاطع نازک را برای اولین بار ابداع نمود. بعدها در 1899 ، کایوی فرانسوی پاره‌ای از مشخصات میکروسکوپی و مشخصات ماکروسکوپی بعضی از سنگهای رسوبی در کشور فرانسه را ، به صورت مصور تشریح و تفسیر کرد.

از آن تاریخ به بعد ، به پیروی از کایو ، بررسیهای سنگهای رسوبی و کوشش اکثر سنگ شناسان ، عمدتا بر کانی شناسی و تشخیص کانی‌های تشکیل دهنده این سنگها متمرکز گردید. که در این میان ماسه سنگها و رسوبات ماسه‌ای و از میان کانی‌ها هم ، کانیهای سنگین (دارای وزن مخصوص بیش از 2.85) ، بیشتر مورد توجه قرار گرفتند.

در سال 1919 ، ونت ورث آمریکایی برای سنجش اندازه ذرات و دانه های تشکیل دهنده رسوبات تخریبی مقیاسی ارائه داد و به کمک مقیاس ونت ورث مطالعه دانه سنجی و تجزیه‌های کمی و مکانیکی رسوبات بر مبنای اندازه دانه ها و فراوانی آنها ، میسر گردید.

سرانجام در 1933 ، آدن و کرمباین ، مقیاس‌های جدیدتری برای اندازه گیری دانه‌های رسوبی ارائه دادند و در مکانیسم تجزیه‌های مکانیکی رسوبات تخریبی ، تسهیلات زیادتری ایجاد کردند. امروز هم ، مقیاسهای اندازه گیری متداول برای مطالعات رسوب شناسی و سنگهای رسوبی ، به نام همین افراد معروف بوده و مورد استفاده سنگ شناسان و رسوب شناسان قرار دارد.

گروههای اصلی سنگهای رسوبی

رسوبات سیلیسی آواری :

رسوبات سیلیسی آواری (همچنین تحت عنوان رسوبات تریجنوس یا اپی کلاستیک خوانده می‌شوند) آنهایی هستند که از خرده سنگهای قبلی که توسط فرآیند فیزیکی حمل و رسوب کرده‌اند، تشکیل شده‌اند. این گروه شامل سنگها زیر می‌باشد:

کنگلومراها :

در این سنگها ، مواد دانه درشت گرد شده در زمینه‌ای از مواد دانه ریز قرار دارند.

برش‌ها :

مواد دانه درشت گرد نشده در زمینه‌ای از مواد دانه ریز قرار دارند.

ماسه سنگها :

اندازه دانه‌ها در ماسه سنگها ، کمتر از 2 میلیمتر است.

گلسنگها :

اندازه دانه‌ها کمتر از 2 میکرون می‌باشد.

رسوبات بیوژنیک ، بیوشیمیای و آلی :

رسوباتی هستند که بیشتر منشا بیو ژنیکی ، بیو شیمیایی و آلی دارند و شامل:

سنگهای آهکی :

سنگهای آهکی می‌توانند هم از طریق ته نشست مستقیم CaCo3 از آب دریا و هم از طریق رسوب کردن اسکلت‌های کربناتی موجودات به وجود آید.

چرت‌ها :

چرت ، یک واژه خیلی کلی برای رسوبات سیلیسی دانه ریز ، با منشا شیمیایی ، بیو شیمیایی یا بیوژنیکی است.

فسفاتها :

یکی از مهمترین کانی‌های رسوبی فسفاتها ، آپاتیت می‌باشد.

ذغال و شیل نفتی :

ذغال و شیلهای نفتی که از بقایای موجودات زنده قدیمی می‌باشند، انعکاسی از فرآیندهای دیانژ و دگرگونی دارند.

رسوبات شیمیایی :

این رسوبات منشا شیمیایی دارند و شامل موارد زیر می‌باشند:

تبخیر‌ی‌ها: تبخیری‌ها عمدتا رسوبات شیمیایی هستند که پس از تغلیط نمک‌های محلول در آب (بر اثر تبخیر) رسوب کرده‌اند.

سنگهای آهن‌دار :

آهن ، عملا بر اندازه چند در صد در تمام سنگهای رسوبی وجود دارد، ولیکن بطور غیر معمول ، در جایی که مقدار آهن بیش از 15٪ باشد، سنگهای آهن‌دار را تشکیل می‌دهد.

رسوبات آذر آواری :

رسوبات آذر آواری رسوباتی هستند که عمدتا از دانه‌های با منشا ولکانیکی ، که از فعالیت‌های آتشفشانی همزمان سرچشمه گرفته‌اند، تشکیل شده‌اند. و شامل موارد زیر می‌باشند:

رسوبات اتوکلاستیک :

سنگهای ولکانوژیکی هستند که توسط برشی شدن در جای لاوا تشکیل شده‌اند.

رسوبات پیروکلاستیک – ریزشی :

این رسوبات به راحتی از طریق خرده‌های آتشفشانی خارج شده از یک مجرا یا یک شکاف ، بر اثر انفجار ماگماتیکی ، تشکیل می‌شوند.

رسوبات ولکانی کلاستیک – جریانی :

این رسوبات توسط انفجارات فورانی در محیط‌های خشکی ایجاد می‌شوند.

هیدروکلاستیک‌ها :

هنگامی که لاوای خارج شده ، با آب تماس پیدا کند، سرد شدن و خاموشی سریع ، باعث قطعه قطعه شدن لاوا می‌شود. این قطعات پس از حرکت در آب و دانه دانه شدن رسوبات هیدروکلاستیک را تشکیل می‌دهند.

رسوبات اپی کلاستیک :

رسوباتی هستند که از حرکت و ته نشست مجدد رسوبات ولکانی کلاستیک ایجاد شده‌اند.

اهمیت مطالعه سنگهای رسوبی

سنگهای رسوبی در ادوار گذشته زمین شناسی در محیطهای طبیعی متفاوتی که امروزه وجود دارد، رسوب کرده‌اند. مطالعه این محیطهای عهد حاظر و رسوبات و فرآیندهای آنها به درک بیشتر معادل قدیمی آنها کمک می‌کند.

دلایل زیادی برای مطالعه سنگهای رسوبی وجود دارد زیرا ارزش اقتصادی کانی‌ها و مواد موجود در آنها کم نمی‌باشد. سوخت‌های نفت و گاز از پختگی مواد آلی در رسوبات مشتق شده و سپس این مواد به یک سنگ مخزن مناسب ، که عمدتا یک سنگ رسوبی متخلخل است، مهاجرت می‌کند. ذغال ، سوخت فسیلی دیگری است که البته در توالی‌های رسوبی نیز وجود دارد. روشهای رسوب شناسی و سنگ شناسی به طور گسترده در پی جویی ذخایر جدید این منابع سوختی و سایر منابع طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنگهای رسوبی بیشتر آهن ، پتاس ، نمک و مصالح ساختمانی و بسیاری دیگر از مواد خام ضروری را تامین می‌کنند.

محیطها و فرآیندهای رسوبی و جغرافیای قدیمی و آب و هوای قدیمی ، همگی را می‌توان از مطالعه سنگهای رسوبی استنباط کرد. اینگونه مطالعات به شناسایی و درک تاریخ زمین شناسی زمین کمک فراوانی می‌کند. سنگهای رسوبی حاوی زندگی گذشته زمین ، به فرم فسیل‌ها هستند که اینها مفاهیم اصلی انطباق چینه شناسی در فازوزوئیک می‌باشند.

چاکراتراپي و کيفيت سنگها

    براي چاكراتراپي بايد از بهترين كيفيت سنگ ها استفاده كرد. هر چقدر سنگ شفاف تر و خالص تر باشد انرژي ساطع شده از آن شفاف تر و خالص تر است. اين سنگ ها قبل از استفاده بايد تميز شوند زيرا نه فقط انتقال دهندة‌ انرژي هستند كه عناصر زيان بخش را از بدن،‌ امواج منفي را از بدن اتري و اطرافتان جذب مي كنند و بدين ترتيب شما را پاك كرده و از شما حمايت مي كنند.

www.prozhe.com

 

/* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Table Normal"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-qformat:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-theme-font:minor-fareast; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-bidi-font-family:Arial; mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}

موضوعات مرتبط: جغرافیا ، علوم زمین

تعريف واژه توسعه پايدار :

 ساده ترین تعریف توسعه پايداربدین قرار است : توسعه اي كه ضمن آن كه به نيازهاي كنوني جامعه بشری پاسخ داده میشود  ، توانائيهاي نسلهاي آينده را براي پاسخگويي به نيازها و خواسته هايشان به مخاطره نمي اندازد.

توسعه پايدار نگران تهي شدن كنوني كره زمين از منابع است ، ليكن تنها منابع طبيعي نيستند كه در مخاطره قرار گرفته اند، بلكه كيفيتهاي ديگر نظير كيفيت چشم اندازها، ميراث فرهنگي ، و آرامش و توانائي مناطق شهري براي زيست ايمن و سالم نيز در خطر نابودي است.

 

هدف گذاري براي توسعه پايدار، توجه يكجا به عوامل و مقوله هاي اجتماعي و اقتصادي همراه با موضوعات مرتبط با محيط زيست طبيعي گريز ناپذير است ، زيرا كه شرايط اجتماعي ناپايدار در نهايت مي تواند به شرايط ناپايدار محيط زيست منجر شود. گروهی از کارشناسان  بر اين اعتقادند كه يك شهر ناپايدار را مي توان از افت جمعيتي ، افت زيست محيطي ، ناكارآمدي نظامهاي انرژي رساني ، كاهش فرصتهاي اشتغال ، دفع و مهاجرت فعاليتهاي صنعتي و خدماتي ، و عدم تعادل تركيب اجتماعي - جمعيتي آن تشخيص داد ، فقر و اختلاف طبقاتي ، و از دست دادن فرصتها و بي احترامي و رنجش خاطر، عدم اطمينان به آينده و تنشهاي رواني ، از هم گسيختگيها و ناهنجاريهائي كه مردم يك شهر توانائي تحمل آن را دارند داراي محدوده خاصي است ، كه گذر از آنها منجر به از بين رفتن رفتارها و هنجارهاي درست و روحيه تحمل ناملايمات و بذل رحم و شفقت و هويت جمعي مي شود.انجمن بين المللي محيط زيست  تعريفي جديد از توسعه پايدار براي استفاده دولتهاي محلي فراهم آورده است . بنابراين تعريف ، توسعه پايدار خدمات زيست محيطي و اجتماعي و اقتصادي را براي همگان و بدون هرگونه تهديدي براي ماندگاري و پايداري نظامهاي طبيعي ، دست ساز، اجتماعي - شهري فراهم مي كند

در بحث پایداری هر شهر دامنه وسيعي از موضوعهاي مختلف را در برمي گيرد و اين موضوعها برحسب ضرورت در تعامل با يكديگرند. نكته مهم آن كه تعامل اين موضوعها بايكديگر از عوامل موثر در پايداري هر شهر بشمار مي آيند. تقريب براي همه اقداماتي كه بمنظور پيشبرد توسعه پايدار، طراحي و به اجرا گذارده مي شوند، عقايد مختلف و تضادهاي دروني و بروني متفاوتي پديدار مي شود . براي مثال ممكن است ممنوع كردن تردد وسائط نقليه در مركز شهر به منظور كاستن از آلودگي هوا از جنبه پايداري زيست محيطي اقدامي قابل دفاع بحساب آيد، لكن همين اقدام به سبب ضربه اي كه به كسب و كار مركز شهر وارد مي سازد، داراي آثاري منفي و مضر از ديدگاه پايداري اقتصادي است . يا آن كه ممكن است همين اقدام از ديدگاه پايداري اجتماعي نيز فاقد توجيه لازم باشد، زيرا كه عدم تردد وسائط نقليه در شب مي تواند منجر به احساس عدم امنيت افراد پياده شود. براي ارزيابي پايداري شهري ، مي بايد شهر در كليت آن و يكجا در نظر گرفته شود و همه موضوعها مورد توجه و بررسي قرار گيرند.

در یک شهر ممكن است مسولان اقدامي را در جهت توسعه پايدار بدانند، لكن شهروندان نظري جز اين داشته باشند و در واقع پذيراي نظر مسولان نباشند. اين نكته به ويژه در جو سياسي كنوني كه به اقتصاد بازار الويت مي دهد، واجد اهميت است . شهر پرتراكم درصورتي پايدار خواهد بود كه بتواند شرائط زيست سطح بالائي را براي همه شهروندانش فراهم آورد. براين اساس برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد توسعه پايدار را با عبارت بهبود كيفيت زندگي در محدوده توانائي ظرفيت نظام اكوسيستم  تعريف كرده است . تجربه هاي اخير اميد چنداني براي پذيرش شهر پرتراكم به دست نمي دهد. بررسي انجام شده در كشور نروژ توسطیک کارشناس نشان داده است كه توسعه شهري متمركز، كه از جمله مشخصات آن ساخت مساكن كم مساحت و ايجاد محدوديت براي تردد خودروي شخصي است ، مي تواند از سوي بسياري از افراد به عنوان سياستهائي غيرقابل قبول براي محدود كردن آزادي فردي بشمار آيد. طرفداران شهر پرتراكم چنين استدلال مي كنند كه گسترش شمار خانوارهاي يكنفره تقاضاهائي را براي مساكن كوچك و پرتراكم و بادسترسي آسان به تسهيلات فراغتي و فرهنگي مركز شهر بوجود آورده است . بااين همه ، روندهاي اخير در بريتانيا حاكي از آن است كه نسبت مساكن ويلائي استفاده كننده از تسهيلات بانكي از حدود 38 درصد در سال 1992 به حدود 44 درصد در سال 1993 افزايش يافته است . درمقابل ، درهمين سالها نسبت آپارتمانهاي جديد از حدود 14 درصد استفاده كننده از تسهيلات بانكي به حدود 7 درصد کاهش یافته  است   از سوي ديگر به سبب تغيير مستمر معيارهاي زندگي و سكونت و نيز تغيير انتظارات افراد، مشكل پذيرش محلي پيچيده تر شده است . از اينرو پويائي عوامل و اثر آن برسياستهاي توسعه پايدار از جمله نكاتي است كه بايد در نظر گرفته شود.

همانطور كه توسعه براي موردي خاص جنبه اي پايدار و براي موردي ديگر واجد جنبه هائي از ناپايداري است ، همانطور هم توسعه مي تواند براي بخشي از جمعيت پايداري و براي بخش ديگري ناپايداري بارمغان آورد. براي مثال ، اثر يك مركز خريد جديد واقع در خارج از شهر مي تواند به ضرر طبقه محروم از خودروي شخصي و به نفع طبقه برخوردار و مرفه تر تمام شود، زيرا كه افت كمي و كيفي مراكز خريد محلي و عدم قابليت دسترسي آسان به فرصتهاي جديد خريد مي تواند منجر به افزايش هزينه و محدوديت حق انتخاب افراد فاقد خودروي شخصي كه عموم از طبقه كم درآمد مي باشند گردد.

انجمن دوستان زمين epkinetall برعدالت اجتماعي به عنوان يكي از چهار اصل توسعه پايدار تاكيد مي ورزندو بسياري افراد ديگر نيز از اين نظريه طرفداري مي كنند. هر چند همه محققان درباره معني و مفهوم عدالت اجتماعي نظري يكسان ندارند و بحثهاي فراواني در اين زمينه در جريان است ، لكن عموم معتقدند كه عدالت اجتماعي معطوف به سياستهاي توزيعي يا اجرائي است كه نهايت جامعه را به سمت نوعي تعادل بين طبقات برخوردار و محروم از مواهب طبيعي سوق مي دهد تاكيد برعدالت اجتماعي ، به لحاظ مشكلات مخاطره آميزي كه افزايش فاصله بين جمعيت برخوردار و غيربرخوردار از مزيتها، براي پايداري زيست محيطي بوجود مي آورد، واجد اهميت است . اكنون اين واقعيتي عريان است كه محروميت و فقر از مهمترين عوامل تخريب محيط زيست و تهي سازي منابع طبيعي اند.

پايداري يك شهر در سطوح مختلف - از محدوده يك خيابان تا پهنه يك محله و يا كل شهر - قابل بررسي است . آثار مصرف منابع و آلودگيهاي يك شهر تنها به روستاهاي اطراف آن محدود نمي شود، زيرا متابوليسم شهرها به گونه اي است كه آثار مهمي را بر محيط زيست جهاني بجاي مي گذارد از اينرو ممكن است تضادهائي بين پايداري در سطوح مختلف ، يا بين هدفهاي راهبردي و محلي وجود داشته باشد. هيچ مكاني نبايد برپايه مشخصات مطلق آن ارزيابي شود و براي مثال تنها با ضوابط سطح ملي مقايسه گردد، بلكه هر مكان بايد در متن شهر مربوطه و در ارتباط با گونه هاي زيستي آن و چگونگي دسترسيهاي جمعيت محلي به آنها مورد ارزيابي قرار گيرد. علاوه براين ، اقداماتي كه براي پايداري  محلي خاص طراحي و به اجرا گذارده مي شود، آثاري منفي در محلي ديگر بجاي مي گذارد. بنابراين ارزيابيهاي ناظر برپايداري شهري نه تنها بايد آثار اقدامات مربوط را بر پهنه شهر و بيشتر از ديدگاههاي راهبردي بسنجد، بلكه آثار ناشي از هر اقدام بايد در محدوده منطقه و در بعد جهاني نيز سنجيده شود.

شهر عمودی – شهر متراکم

اجراي مفهوم شهر پايدار و پرتراكم از طريق متراكم سازي ساختمانها از جمله مواردي است كه براي دستيابي به شهرهاي پايدار پيشنهاد شده است . در ارتباط با ارزيابي امكان دستيابي به پايداري از طريق متراكم سازي بررسي موارد زير ضروري است .

 گوناگوني چهره هاي شهر پرتراكم :

شهر پرتراكم را مي توان به گونه هاي مختلف تعريف كرد، زيرا كه اين گونه شهرها پديده اي متجانس نيستند. برپائي يك شهر پر تراكم مي تواند از طريق افزايش تراكم ساختماني ، تغيير در فرم ساخت ، و يا از راه افزايش تراكم فعاليتها، عملي گردد. هر كدام از اين فرايندها در بر گيرنده تقدم و تاخر نامحدود در مقوله هائي مختلف است . براي مثال 1)افزايش تراكم مي تواند از طريق توسعه مجدد زمينهاي شهري موجود، توسعه جديد بر اراضي آزاد، توسعه پيوسته ، يا تجديد بنا صورت گيرد2) افزايش تراكم فعاليتها مي تواند در نتيجه افزايش شمار ساكنان يا شاغلان يا بازديدكنندگان از يك ناحيه شهري ، يا افزايش تردد وسائط نقليه در مسيرهائي خاص و يا دراثر استفاده بيشتر از موجودي اراضي و ساختمانها بوجود آيد. علاوه براين ، هر يك از گونه هاي افزايش تراكم ساختماني داراي ويژگيهاي خاص است ، به طوري كه هركدام باكاربري ، نوع طراحي ، و مقياس اجرائي رابطه اي مستقيم دارد.

افزايش تراكم از ديدگاه مقياس زماني نيز متفاوت است و مي تواند طولاني ، يكباره ، كوتاه مدت ، يا مرحله بندي شده و تدريجي باشد.

افزايش تراكم شهرها توسط هريك از اين سياستها گونه هاي متفاوتي از شهرهاي پرتراكم را به دست مي دهد. با اين همه نظريه و انديشه شهر پرتراكم را مي توان به صور مختلف عملي ساخت ، كه در اين حالت هر يك از صور آن از ديدگاه معيارهاي پايداري وضعيتي دگرگون خواهد داشت . براي مثال ، فرض غالب براين است كه تراكم فعاليتها، در قياس با افزايش تراكم توسعه شهر آثار منفي بيشتري در پي دارد، به ويژه اگر تراكم فعاليتها منجر به افزايش ترافيك غير محلي شود. در مقابل بازسازيهايي كه بمنظور آبادكردن اراضي متروك و موات انجام مي گيرد و يا عمليات عمراني كه در راستاي بهسازي و يا جايگزيني ساختمانهاي مخروبه و بي قواره بعمل مي آيد اقداماتي مثبت و پذيرفتني تلقي مي شود. درهمين حال مردم در برابر پروژه هاي خرد مقياس ، تكميلي ، و پروژه هائي كه كمتر بچشم مي آيند مقاومت منفي كمتر نشان مي دهند. بدينسان بايد به تنوع و گوناگوني شهر پرتراكم اذعان كرد.

مشخصات مناطق متراكم :

ويژگيهاي مناطقي كه در آنها فرايند افزايش تراكم انجام مي گيرد عامل ديگر اثرگذار برپايداري و افزايش تراكم است . مشخصات هر منطقه دربرگيرنده ويژگيهاي اجتماعي و زيست محيطي آن است  براي مثال ، توسعه شهري و افزايش تراكم در مناطق واجد اهميت زيست محيطي مي تواند از نظر محيط زيست ناپايدار تلقي شود. در مقابل افزايش تراكم در منطقه اي كه داراي اراضي متروك و موات زياد است مي تواند بهبود وضعيت و نيز ارتقاء سطح پايداري اجتماعي و اقتصادي آن را در پي داشته باشد.

مناطق ثروتمند شهر به سبب افت ارزش ملك و مطلوبيتهاي محلي بيشترين زيانها را از انجام اقدامات توسعه اي و افزايش تراكم متحمل مي شوند و از اينرو بيشترين مقاومت را در برابر سياستهاي افزايش تراكم از خود نشان مي دهند. برپايه نظرسنجي كه در شهر پرث استراليا انجام گرفت ثابت شد كه به تناسب نزديكي به مركز شهر، تاييد ساكنان در مورد اقدامات توسعه اي پرتراكم نيز افزايش مي يابد. هم چنين نظرسنجي نشان داد كه نظر ساكنان جوانتر درمورد اقدامات يادشده مثبت تر است . به سخن ديگر، نظرات ابراز شده در اين نظرسنجي حاكي از تنوع رفتارها در برابر افزايش تراكم شهري است . براين اساس محققان نظرسنجي بالا اعلام داشته اند كه در محدوده هاي مكاني مناسب و دربين گروههائي خاص ، انديشه توسعه مبتني بر تراكم بيشتر، مي تواند بااقبال و پذيرش مردمي مواجه شود.

حد و مرز افزايش تراكم :

همواره اين امكان وجود دارد كه گونه مشخصي از اقدامات توسعه اي يا محل اجراي آن از پايداري لازم برخوردار باشد، لكن بايد توجه كرد كه اين مقوله بدون حد و مرز نيست .  راهبردهاي توسعه پايدار در بريتانيا به برنامه ريزان شهري هشدار مي دهد كه تعيين حد و مرزي براي انجام اقدامات توسعه در مناطق ساخته شده براي پرهيز از بمخاطره انداختن مطلوبيتهاي محلي امري ضروري است ، بدينسان حدي از اقدامات توسعه اي در جهت افزايش تراكم را مي توان پايدار و تجاوز از آن حد را ناپايدار تلقي كرد. بااين حال ميتوان با اتخاذ تدابيري آستانه پذيرش عمومي يا پايداري را بمنظور جذب بيشتر اقدامات توسعه اي به سطحي بالاتر ارتقاء داد. براي مثال ممكن است افزايش تراكم واحدهاي مسكوني در منطقه اي خاص فشاري ناپذيرفتني به شبكه هاي تامين برق ، آب ، گاز يا فاضلاب منطقه وارد سازد، لكن چنانچه تكنولوژيهاي پيشرفته تر براي افزايش ظرفيت شبكه هاي ياد شده به كارگرفته شود، همواره اين امكان وجود دارد كه بتوان اجراي اقدامات توسعه اي بيشتري را پيگيري كرد. بنابراين افزايش تراكم فرايندي پوياست ، لكن شناخت درست حد و مرز و آستانه هاي آن براي پايداري شهرهاي پرتراكم بسيار مهم است .

عوامل برون زا:

عوامل برون زا نيز برپايداري شهرهاي پرتراكم تاثير مي گذارند. اثرات اين عوامل بدين سبب برون زا مي باشند كه علاوه برتراكم ، در شكل گيري دامنه وسيعي از اقدامات توسعه اي شهر نيز موثرند. براي مثال سياستگذاريها و مديريت شهري مي توانند در شكل گيري شهرهاي پرتراكم موثر واقع شوند. نظام مديريت مي تواند در حل و فصل ناسازگاريها و مغايرتهاي ذاتي اقدامات توسعه اي در جهت افزايش تراكم نقشي فعال ايفاكند، يا آن كه مقامات محلي مي توانند با ارتقاء سطح كيفيت فضاهاي عمومي و دسترسي به فضاهاي آزاد موجود، زمينه را براي پذيرش توسعه فضاهاي باز ديگر فراهم آورند. نيروها و فرايندهاي متعدد ديگري نيز وجود دارند كه مي توانند در امكانپذيري و پايداري شهرهاي پرتراكم موثر واقع شوند:

كاهش فعاليت صنايع كارخانه اي .

حومه گرائي در مقابل تمركز زادئي.

فعاليتها و مكانهاي جديد اقتصادي .

تغييرات تكنولوژيك .

روندهاي اجتماعي و شيوه هاي زندگي .

در بررسيهائي كه از پايداري يك شهر پرتراكم به عمل مي آيد، شناخت درست و ارزيابي عوامل برون زا، از اهميت بسيار برخوردار است .

تحقيقات شهر پرتراكم :

انجام تحقيقات درباره سه مقوله مختلف و مرتبط باشهرهاي پرتراكم ضروري است . اين سه عبارتند از1) نياز به آزمون ادعاي پايداري در مورد انديشه شهر پرتراكم ، 2) آزمون امكانپذيري و پذيرش اجتماعي انديشه شهر پرتراكم و 3) ايجاد ابزار لازم براي حصول اطمينان از اجراي موفق شهر پرتراكم .

 

 

آزمون ادعاي پايداري :

توجه و علاقمندي به توسعه پايدار ابعادي بسيار گسترده پيدا كرده است به طوري كه طرفداران پژوهش و تحقيق در باب آن ، طيف وسيعي از موسسات آموزشي ، دولتهاي سطوح ملي و محلي ، نهادهاي سياسي سطوح بين المللي ، سازمانهاي جهاني ، موسسات تحقيقاتي ، و جوامع محلي را در برمي گيرد.

هرچند بخش بزرگي از تحقيقاتي كه درباره توسعه پايدار انجام مي گيرد، رابطه مستقيمي با موضوع شهر پرتراكم ندارد، لكن نتايج برخي از اين تحقيقات دربرگيرنده آثاري ضمني براي انديشه شهر پرتراكم است . موضوعات مورد بررسي از طيفي بسيار گسترده برخوردارند و شامل مواردي از قبيل : پايداري در سطوح جهاني ، اكولوژي ، سبزسازي اقتصاد و فعاليتهاي تجاري ، كشاورزي و جنگلداري پايدار، جهانگردي پايدار، سبزسازي قوانين زيست محيطي ، پايداري در صنايع انرژي ، و موضوعات ناظر بر اقتصاد سياسي مي گردد. گرچه ممكن است در نگاه اول بين اين گونه تحقيقات و انديشه شهر پرتراكم رابطه نزديكي ديده و احساس نشود، لكن به سبب آثاري كه فرمهاي شهري بر موضوعات تحقيقاتي ياد شده بجاي مي گذارند و در عين حال به لحاظ كمكي كه اين تحقيقات به شفاف سازي انديشه شهر پرتراكم مي كنند، توجه به نتايج آنها واجد اهميت است .

از سوي ديگر برخي مطالعات در دست انجام درباره توسعه پايدار رابطه اي نزديكتر با مسائل شهري دارند. در اين مطالعات مسائلي از قبيل : توسعه پايدار از طريق برنامه ريزي كاربري زمين ، ساختمانهاي پايدار، انرژي و فرمهاي شهري ، حمل و نقل پايدار، پراكنش آلودگيها و فرمهاي شهري ، و البته تراكم در دستيابي به پايداري ، مطرح است . اغلب مطالعات يادشده همچنان در مرحله نظري قرار دارند و اثبات آنها نيازمند انجام مطالعات كاربردي و آزمونهاي ميداني بيشتر است ، اما اغلب مطالعات كاربردي مسائل مرتبط را به صورت تك بعدي مطرح مي كنند و تنها به يكي از ادعاهاي ناظر بر شهرهاي پرتراكم مي پردازند.

آزمون امكانپذيري شهر پرتراكم

اكنون نتايج تحقيقات بسياري كه در مورد پذيرش هدف پايداري در جوامع مختلف انجام شده ، در دسترس است . اين پژوهشها شامل بررسي درك عمومي از توسعه پايدار و ارزشهاي ناظر برآن ، ظرفيت مشاركت جوامع و مردم سالاري در ايجاد تغييرات ، پتاسيل و توان موسسات در اجراي توصيه ها براي شهر پايدار، اهميت و پايندگي تغييرات در شيوه زندگي ، و نقش آموزشهاي زيست محيطي مي گردد.

 ايجاد ابزار مديريتي مورد نياز براي شهر پرتراكم

مسولان برنامه ريزي محلي بايد بتوانند اقدامات توسعه شهري را از ديدگاه پايداري ارزيابي كنند و در عين حال سياستهائي را كه منجر به پايدارترين فرمهاي شهري مي شود ارائه نمايند. مسولان ياد شده بايد بدانند كه كدام گونه از افزايش تراكم و شدت استفاده از زمين واجد بيشترين پايداري براي محله اي خاص است و كدام دسته از سياستها آثار منفي بر توسعه پايدار شهري دارند. علاوه براين ، آنها بايد حد و مرز اقدامات توسعه اي را بدرستي بشناسند و اين بدان معني است كه مي بايد روشي براي تعيين ظرفيت تراكم درهر محل در اختيار داشته باشند. مقايسه تطبيقي پژوهشهائي كه شهر پرتراكم را به نقد و آزمون كشانده اند مي تواند شواهد و راهنمائيهائي لازم را درباره اجراي گونه هاي موفق افزايش تراكم در شهرهاي معين و يا نقاط خاصي از شهرها ارائه كند، لكن بايد توجه كرد كه به طور معمول اين شواهد از شفافيت و صراحت لازم براي به كارگيري در همه شرائط برخوردار نيستند. بهمين سبب ارزيابي مورد به مورد هر اقدام همراه با ارزشيابي مستمر آن از جمله ابزار بسيار مهم است .

نتيجه گيري :

اين تحقیق با اين نكته آغاز شد كه گام نخست براي حل و فصل هر مشكل درك درست آن است و مشكلي را كه در اين چند صفحه به آن پرداخته ايم مشكلي بس بزرگ و مهم است .

اين مشكل را مي توان اين چنين بيان كرد: چگونه مي توان از طريق بهره گيري از انديشه شهر پرتراكم به پايداري شهري دست يافت . در اين تحقیق بحث ناظر بر مشكل پايداري شهري تا حدودي شكافته شد و نشان داده شد كه مشكل ياد شده در برگيرنده دامنه وسيعي از موضوعاتي است كه نه تنها در تعامل يكديگر و در سطوح مختلف عمل مي كنند بلكه بربخشهاي مختلف جمعيت نيز آثار متفاوتي بجاي مي گذارند: شهر پرتراكم بايد ازجنبه هاي عملي امكانپذير و از جنبه هاي نظري مفيد باشد. اين كه شهر پرتراكم چگونه مي تواند انتظارات مرتبط باپايداري را پاسخگو باشد مساله اي است بس پيچيده ، كه بخشي از پاسخ آن را بايد در رابطه بين فرم شهر و مكان افزايش تراكمها، گستره افزايش تراكمها و سياستها، مديريت و ساير زمينه هاي سياسي ، اجتماعي - اقتصادي جستجو كرد.

مطالعات و تحقيقات در زمينه شهر پرتراكم ، و حتي بيش از آن ، تحقيقات توسعه پايدار، داراي شعب و شاخه هاي بسيار زيادي مي باشند. بحث شهر پرتراكم جدا از ساير مباحث توسعه پايدار قابل دفاع نيست . بهمين سبب قراردادن اين بحث در چارچوب تحقيقاتي گسترده تر كه دامنه اي تفصيلي از موضوعات مرتبط را دربردارد واجد اهميت است . براي مثال براي پاسخ به اين سوال كه آيا شهر پرتراكم مي تواند راه حلي قابل توجه و عملي براي دستيابي به پايداري تلقي شود، بايد با گزينه هاي ديگر مقايسه شود، زيرا ممكن است گزينه هاي ديگر موثر باشند. ترديدي نيست كه آموزش و بحث و گفت و شنود در اين زمينه محور اصلي بدست آوردن درك بهتر از اين مقولات است . درعين حال بايد پذيرفت كه ايجاد آينده اي پايدارتر براي كره زمين در گرو همكاري و همياري جهاني است

منبع:سایت تخصصی جغرافیاو برنامه ریزی شهری

موضوعات مرتبط: توسعه پایدار شهری

رشته کوه های ایران کدامند؟

حدود 55 درصد سطح ايران را كوه فراگرفته و 45 درصد آن را جلگه ها و دشت هاي پهناور و درياچه ها و هامون ها (بیایان ها) و نمكزارهاي متعدد زيرپوشش قرار داده اند. كوه هاي ايران به چهار رشته شمالي، زاگرس، مركزي و باختری (شرقی) تقسيم مي شوند.

 

در تصویر بالا دو رشته کوه مهم ایران نشان داده شده است

رشته شمالي يا البرز كه درازاي آن به 950 كيلومتر بالغ مي شود و مساحتي معادل 51500 كيلومتر مربع يا حدود سه درصد مساحت كشور را زير پوشش قرار داده است، بخشي از چين خوردگي هاي بزرگ آلپ و هيماليا است. اين رشته از استان اردبيل شروع شده و رو به شرق از جنوب درياي خزر مي گذرد و در شمال خراسان به كوه هاي شرقی ايران مي پيوندد. بلندترين نقطه ايران يعني كوه دماوند با بلندي 5671 متر در اين رشته جاي دارد. كوه هاي ديگري چون علم كوه (4650 متر)، سياهلان (4175 متر)، پالون گردن (4375 متر) و شاهوار (3945 متر) نيز در همين رشته قرار دارند.

رشته زاگرس كه عظيم ترين و طولاني ترين رشته كوه هاي ايران است، از استان آذربايجان غربي آغاز مي گردد و پس از عبور از استان هاي كردستان، همدان، كرمانشاه، ايلام، لرستان، خوزستان، چهارمحال و بختياري، كهگيلويه و بويراحمد ، بوشهر و فارس و هرمزگان تا شمال تنگه هرمز ادامه مي يابد و در آنجا به رشته كوه هاي مركزي ايران و رشته ارتفاعات مكران مي پيوندد. رشته كوه هاي زاگرس با درازاي حدود 1400 كيلومتر و عرض بين 100 تا 300 كيلومتر، مساحتي معادل 323000 كيلومتر مربع يا 20 درصد مساحت كشور را زير پوشش قرار داده است. بلندترين قله رشته کو های زاگرس، كوه دينار يا دنا نام دارد كه ارتفاع آن به 4409 متر مي رسد. از ديگر كوه هاي بلند كوهستان زاگرس مي توان كوه هاي برده رش (3602 متر)، شاهور (3309 متر)، پرو (3357 متر)، الوند (3580 متر) اشترانكوه (4050 متر)، زردكوه (4225 متر) و كوه فارغان (3267 متر) را نام برد.

رشته کوه های مركزي ايران در امتداد قطر بزرگ ايران يعني از شمال غربي به سوي جنوب شرقي كشيده شده و استان آذربايجان شرقي را به كوه هاي سيستان و بلوچستان متصل مي کند. طول رشته كوه هاي مركزي 1460 كيلومتر و عرض آن به طور متوسط 80 كيلومتر است و مساحتي برابر 143000 كيلومتر مربع يا 5/8 درصد مساحت كشور را شامل مي شود. كوه هزار با بلندي 4465 متر مرتفع ترين كوه اين رشته به شمار مي آيد و كوه هاي لاله زار (4351 متر)، جوپار (4135 متر)، پلوار (4233 متر) و شيركوه (4000 متر)، از ديگر كوه هاي بلند اين رشته محسوب مي شوند.

كوه هاي خاوري (شرقی) ايران، رشته كوه هاي ناپيوسته ای هستند كه از شمال خراسان آغاز می شوند و رو به جنوب تا استان سيستان و بلوچستان يا كوه هاي مكران ادامه مي يابند. كوه تفتان با ارتفاع 3941 متر بلندترين كوه اين رشته محسوب مي شود و كوه هاي بزمان (3503 متر)، باقران (2595 متر)، آهنگران (2831 متر)، چهل تن (3013 متر)، بينالود (3211 متر) و هزار مسجد (3040 متر) از ديگر كوه هاي مهم آن به شمار مي روند. علاوه بر رشته كوه هاي چهارگانه بالا، كوه هاي ديگري به طور پراكنده در گوشه و كنار كشور وجود دارد كه عمده ترين آنها رشته كوه هاي نسبتاً مرتفعي هستند كه دشت كوير را از كوير لوت جدا مي کنند. كوه ناي بند با ارتفاع 3009 متر بلندترين قله اين گروه به حساب مي آيد. حدفاصل ميان رشته كوه هاي شمالي يا البرز و رشته مركزي و كوه هاي خاوري را بيابان هاي پهناوري به نام دشت كوير و كوير لوت فراگرفته و بيابان هاي ديگري چون چون هامون جزموريان و كوير ابركوه و غيره در حدفاصل ميان رشته هاي ديگر جاي گرفته اند. علاوه بر دشت ها و بيابان هاي مزبور، جلگه هاي ديگري مانند دشت ساحلي استان بوشهر، دشت خوزستان، دشت ساحلي درياي خزر و دشت مغان نيز وجود دارند كه شباهتي با دشت ها و نمكزارهاي درونبومي ايران ندارند و از آبرفت رودخانه هاي متعددي كه در آن نواحي جريان دارند به وجود آمده اند.

منبع: گیتاشناسی ایران- جلد سوم- دایره المعارف جغرافیای ایران- نوشتهمهندس عباس جعفری- چاپ اول 1379- طرح تهیه، لیتوگرافی و چاپ از مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.

موضوعات مرتبط: جغرافیا ، علوم زمین ، نقشه Map

رودخانه ها ى ايران

کشور جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همجوار دارای مرزهای آبی متعدد و متنوعی می باشند. نزدیک به 22درصد (1918 کیلومتر) از مرز مشترک کشور را 26 رودخانه کوچک و بزرگ تشکیل می دهند. (کل مرزهای کشور حدود 8755کیلومتر است که از این مقدار 2700 کیلومتر از آن دریائی و 4137 کیلومتر نیز خشکی میباشد).برزگترین مرز رودخانه ای مربوط به روخانه ارس به طول 475 کیلومتر و کوچکترین مرز رودخانه ای مربوط به رودخانه دریرج به طول تنها 5/2 کیلومتر و قسمتی از مرز مشترک ایران با عراق می‌باشد.تنها رودخانه مرزی قابل کشتیرانی ایران اروند رود به طول 86 کیلومتر با کشور عراق می باشد.

ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک جهان از بارندگی و آب های چندان غنی برخوردار نیست. رودخانه های سپیدرود،کارون،قزل اوزن، زاینده رود،آبشارهای لردگان،سیمره،آب گرم منطقه سرعین و چشمهای آب گر واقع در مناطق شمال غرب کشور، از مهمترین جاذبه های ایران هستند.

شیوه های استفاده از منابع آب های زیر زمینی متفاوت است. آب های زیرزمینی ممکن است به طور طبیعی از زمین خارج شود و جریان یابند(مثل چشمه ها) یا در اثرکندن و حفر قسمتی از زمین آن را خارج کنند و مورد استفاده قرار دهند( مثل چاه و قنات ) . بنابراین خروج آب های زیر زمینی به سه وسیله چشمه،چاه و قنات امکان پذیراست. تقریبا در تمام شهرها و مناطق ایران چشمه های آب سرد و گرم ، چاه ها و کاریزها(قنات ها )وجود دارند که معماری منحصر به فرد کاریزها از جاذبه های دیدنی هستند.

رودخانه های ایران که تشکیل دهنده بخشی از آب های سطحی هستند، را از نظر مقدار آب آن ها می توان به دو دسته تقسیم کرد: یکی رودهای دائمی که پیوسته و به طور دائم در بستر آن ها آب جریان داشته و دارای آبگیر مشخص هستند و دیگری رودهای موقت یا فصلی که فقط در برخی دیگر از فصل ها،کم آب و خشک اند.آب های سطحی ایران به سه دسته عمده دریاها و دریاچه ها ، رودخانه ها و چشمه ها تقسیم می شوند. رودهای ایران را می توان به سه حوزه عمده آب ریز خزر ،حوزه آب ریز خلیج فارس و دریای عمان و حوزه آب ریز داخلی تقسیم کرد.

حوضه دریای خزر

رودخانه های این حوضه که مساحت آن به 173،300 کیلومتر مربع میرسد به سوی دریای خزر جریان دارند. حوضه مزبور دارای شیب زیاد بوده و بیشترین اختلاف ارتفاع حوضه های کشور را که بالغ بر 5500 متر است، به خود اختصاص داده است. به همین مناسبت رودخانه های ارس، سفیدرود، هراز و اترک که دارای حوضه های آبریز کوهستانی پهناوری هستند، از طول کم و شیب زیاد برخوردار هستند و حوضه آبریز آنها غالباً از جنگل پوشیده است.

از آنجائی که ریزشهای جوی سالانه این حوضه غالباً بصورت باران میباشد، از این رو آب شدن برفهای زمستانی تأثیر چندانی در تأمین آب رودخانه های آن ندارد و پوشش گیاهی متراکم که در غالب اراضی این حوضه به چشم میخورد، موجب تعدیل جریان آب آنها میگردد. بطور کلی تغییرات روزانه آبدهی رودخانه های این حوضه زیاد است و توزیع فصلی آنها دستخوش تغییرات چندانی نیست.

رودخانه های ارس، سفیدرود، هراز و اترک از نظر وسعت حوضه آبریز و ویژگیهای اقلیمی و کلیماتولوژی با دیگر رودخانه های حوضه دریای خزر متفاوت هستند و آب آنها عمدتاً از ذوب تدریجی برفهای زمستانی تأمین میگردد. افزون بر آن چشمه سارهای فراوانی که از فرو رفتن ریزشهای سالانه به ویژه در ارتفاعات پدید آمدهاند، بر نظم آبدهی آنها کمک میکند.

در حوضه های دریای خزر سیزده رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که ارس و سفیدرود بزرگترین آنها محسوب میگردند.

رودخانه های این حوضه از نظر رژیم آبدهی به سه گروه تقسیم میگردند:

رودخانه هایی که دارای حوضه آبریز وسیع کوهستانی هستند و بیش از نیمی از ریزشهای جوی آنها را برف تشکیل میدهد. این رودخانه ها در اثر ذوب برف در فصل بهار پر آب میگردند و بر عکس آبدهی آنها در فصل تابستان به کمترین میزان خود میرسد. رودخانه های ارس، سفیدرود، هراز و اترک از این گروه بشمار میآیند.

رودخانه هایی که بخشی از حوضه آبریز آنها را نواحی کوهستانی مرتفع و بخشی دیگر را نواحی کمارتفاع مشرف به دریای خزر تشکیل میدهد. رژیم این رودخانه ها تحت تأثیر ریزش توأم برف نواحی کوهستانی و باران مناطق کمارتفاع قرار دارد و در مقایسه با رودخانه های گروه الف، از توزیع فصلی یکنواختتری برخوردارند. رودخانه هایی چون گرگان، تجن، تالار، پلرود و شفارود جزو این گروه بشمار میآیند.

خانه هایی که قسمت عمده حوضه آبریز آنها را مناطق جنگلی تشکیل میدهد و عمدتاً از ریزش باران تغذیه میگردند. این رودخانه ها بیشتر سیلابی هستند و از جریان آب دائمی ناچیزی برخوردارند و آبدهی فصلی تقریباً متعادلی دارند. کلیه رودخانه های کوچک این حوضه، جزو این دسته محسوب میگردند.

حوضه خلیج فارس و دریای عمان

این حوضه با مساحت 437،150 کیلومتر مربع یکی از پهناورترین حوضه های ایران محسوب میگردد و رودخانه های واقع در باختر و جنوب باختری و جنوب آبپخشان کوه های زاگرس و بشاگرد و بلوچستان را در بر میگیرد.

در حوضه خلیج فارس و دریای عمان جمعاً 29 رودخانه با مساحت آبریز بیش از 1000 کیلومتر مربع وجود دارد که یا به درون کشور عراق جریان مییابند و پس از پیوستن به رودخانه دجله به خلیج فارس میریزند و یا بطور مستقیم به خلیج مزبور و یا دریای عمان وارد میگردند.

بزگترین رودخانه های این حوضه به ترتیب از شمال تا جنوب خاوری عبارتند از: سیروان، کرخه، کارون، جراحی، زهره، هله، موند، کل، میناب و سرباز.

رودخانه های این حوضه از نظر رژیم بارندگی و جریان آب به سه گروه زیر تقسیم میگردند:

دامنه های غربی و جنوب غربی زاگرس: در بلندیهای این ناحیه که جزو مناطق پر باران کشور بشمار میرود، قسمت عمده ریزش در فصلهای پائیز و زمستان بصورت برف است و آب شدن آنها که از اواخر فصل زمستان آغاز میگردد و تا اواخر بهار ادامه مییابد، بخش عمده آب سالانه رودخانه های آن را تأمین میکند و در تابستان به تغذیه از آب چشمه سارها و زهکشی های زیرزمینی منحصر میشود و بالطبع از آبدهی آنها بطور منظم کاسته میگردد. باران هایی که گاه در اواخر زمستان و اوایل بهار ریزش میکنند به آب شدن برفها سرعت میبخشند و سیلاب های بزرگی را به ویژه در دشت خوزستان جاری میسازند. مهمترین رودخانه های این گروه که حدود سی درصد منابع آب سطحی کشور را به خود اختصاص دادهاند، عبارتند از: زاب کوچک، سیروان، کرخه، دز، کارون، جراحی و زهره.

جنوب استان فارس و هرمزگان: رودخانه های این حوضه عمدتاً از ریزش باران تغذیه میشوند و ذوب برف در تأمین آب آنها اثر چندانی ندارد، به همین جهت این رودخانه ها بیشتر حالت سیلابی دارند و حجم آب آنها از میزان بارندگی سالانه که بیشتر در پاییز و زمستان ریزش میکند، پیروی مینماید. مهمترین رودخانه های این گروه عبارتند از موند و کل و میناب که با وجود پهنه شایان توجه حوضه از بارندگی ناچیزی برخوردارند و آبدهی قابل توجهی ندارند.

پخشانهای مشرف به کرانه های دریای عمان: رودخانه های این حوضه کلاً سیلابی هستند و رفتار نامنظمی دارند و علاوه بر دگرگونیهای فصلی از تغییرات سالانه قابل توجهی نیز برخوردارند. (بطور نمونه آمارهای دراز مدتی که از وضع بارندگی جاسک موجود است، میزان بارندگی سالانه شهرستان مزبور را بین صفر تا 412 میلیمتر نشان میدهد). بارندگی های این منطقه معمولاً در چند نویت و با شدت زیاد روی میدهد و سیلاب های بزرگ و کوتاهمدتی را در رودخانه های این منطقه به راه میاندازد و در بقیه فصلهای سال آنها را به خشکرود های ناقابلی که اندک آب آنها به تراوش چشمه سارهای معدود و زهکشی های زیرزمینی غیرقابل توجه بستگی دارد، مبدل میسازد. رودخانه های سرباز و کاجو و کهیر و جگین از این گونه رودخانه ها بشمار میآیند.

 حوضه دریاچه ارومیه

مساحت این حوضه 50،850 کیلومتر مربع است و رودخانه های آن کلاً به دریاچه ارومیه میریزند. آب این رودخانه ها که از باران و برف تأمین میگردد، عمدتاً در فصل بهار جریان دارد و در تابستانها از حجم آن به میزان قابل توجهی کاسته میشود. در این حوضه هشت رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد و زرینه رود بزرگترین و مهمترین آنها بشمار میآید.

حوضه دریاچه نمک قم

مساحت این حوضه 89،650 کیلومتر مربع است و آبهای سطحی آن کلاً به دریاچه نمک قم میریزد و بخش بسیار ناچیز و کوچکی از آن نیز به دریاچه حوض سلطان و کویر میغان و دشت جنوبی قزوین وارد میگردد. رودخانه های جاجرود، کرج، شور، قره چای و قمرود که از آب شدن برفهای زمستانی ریخته شده در ارتفاعات تأمین میگردد، در این حوضه جای دارند. آبدهی این رودخانه ها در فصل بهار به حداکثر میرسد و در در دیگر فصلهای سال به ویژه تابستان به چشمه سارها و زهکشی های زیرزمینی منحصر میشود. در این حوضه شش رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که رودخانه شور و قره چای و قمرود بزرگترین آنها محسوب میشوند.

حوضه اصفهان و سیرجان

این حوضه که از حوضه های کوچک باتلاق گاوخونی، کویر ابرکوه، شوره زار مروس و کویر سیرجان تشکیل یافته است، دارای 90،700 کیلومتر مربع مساحت است و زاینده رود بزرگترین رودخانه آن بشمار میآید. آب این رودخانه از ذوب شدن برفهائی که در پائیز و زمستان در کوهستانهای باختری استان اصفهان و شمال استان چهار محال و بختیاری باریده است تأمین میگردد و به همین مناسبت آبدهی آن طبیعتاً در فصل بهار به حداکثر خود میرسد. احداث تونل کوهرنگ و انتقال آب کوهرنگ به زاینده رود بر حجم آب آن افزوده و رفتار آن را تقریباً منظم ساخته است.

کمبود بارندگی به ویژه در بخشهای جنوبی و خاوری این حوضه، دیگر رودخانه های آن را از اهمیت انداخته و غالب آنها را به رودخانه های فصلی و خشکرود ها و مسیلهای چندی مبدل ساخته است.

حوضه نیریز یا بختگان

این حوضه با مساحت 31،000 کیلومتر مربع از حوضه های فرعی دریاچه کافتر، دریاچه بختگان و دریاچه مهارلو تشکیل مییابد و رودخانه کر مهمترین رود این منطقه محسوب میشود. آب این رودخانه از ذوب برفهایی که در فصل پائیز و زمستان در ارتفاعات شمالی و شمال باختری استان فارس باریده اند تأمین میشود و به همین دلیل میزان آب آن در فصل بهار به حداکثر میرسد و در فصل تابستان بطور چشمگیری کاهش مییابد. کمبود ریزشهای جوی موجب گردیده تا دیگر رودخانه های این حوضه به رودهای فصلی کم اهمیت و خشکرود و مسیل های کوچک چندی مبدل گردند.

حوضه جازموریان

این حوضه با مساحتی برابر 69،600 کیلومتر مربع در جنوب خاوری ایران و بین رشته کوه های بشاگرد (در جنوب) و جبال بارز (در شمال) جای دارد و آبهای سطحی آن کلاً به هامون جازموریان میریزد. در این حوضه پنج رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که هلیلرود بزرگترین آنهاست. حجم آب این رودخانه تابع ذوب شدن برفهای انباشته شده در کوه های استان کرمان و ریزش باران است و غالباً سیلاب بزرگی در آن جریان مییابد. کمبود ریزشهای جوی و بالا بودن درجه حرارت و میزان تبخیر، دیگر رودهای این حوضه را به صورت رودهای کمآب فصلی و خشکرود و مسیل درآورده است.

حوضه دشت کویر

این حوضه از حوضه های کوچکتری چون کویر حاج علیقلی، کویر نمک و دشت گناباد تشکیل مییابد و مساحت آن به 227،400 کیلومتر مربع بالغ میگردد. حوضه دشت کویر یکی از کم باران ترین و خشک ترین مناطق کشور است و به همین دلیل رودخانه های مهم و قابل توجهی در آن دیده نمیشود.

از رودخانه های قابل توجه این حوضه به حبله رود و کالشور جاجرم که یکی از طویل ترین رودخانه های ایران است، میتوان اشاره نمود.

حوزه کویر لوت

مساحت این حوضه که کم باران ترین و خشک ترین حوضه های ایران است به199،000 کیلومتر مربع بالغ میگردد و از مهمترین رودخانه های آن که کلاً سیلابی و فصلی هستند میتوان به رودخانه تهرود واقع در استان کرمان اشاره کرد.

حوضه کویر لوت از حوضه های کوچکتری چون نمکزار طبس، دغ محمدآباد، کویر ساغند، شوره زار های شمال خاوری شهرستان بافق و کویر سرجنگل تشکیل یافته است.

حوضه اردستان و یزد و کرمان

این حوضه که با مساحت 99،800 کیلومتر مربع یکی از خشک ترین و بی آب ترین حوضه های ایران بشمار میآید، از حوضه های کوچکتری چون دغسرخ، کویر سیاهکو، کویر درانجیر، دشت جنوب خاوری یزد، شنزار کشکوئیه، دشت کویرات و شنزار های جنوب کرمان تشکیل یافته است.

رودخانه های این حوضه تحت تأثیر بارندگی های نامنظم، حالت سیلابی دارند و در تمام فصلهای سال خشک و بیآب هستند.

حوضه صحرای قره قوم

مساحت این حوضه 43،550 کیلومتر مربع است و یکی از حوضه های کمباران ایران محسوب میگردد. به همین مناسبت رودهای آن حالت سیلابی و فصلی دارند و رودهای کشفرود و جامرود از مهمترین آنها بشمار میآیند. هریرود نیز که رودخانه اصلی این حوضه محسوب میشود، از ارتفاعات مرکزی افغانستان سرچشمه میگیرد و پس از طی بخشی از مرز ایران و افغانستان به این حوضه میریزد.

حوضه خاوری یا هامون

مساحت این حوضه 109،850 کیلومتر مربع است و از حوضه های کوچکتری چون نمکزار خواف، دغ شکافته، دغ بالا، دغ پترگان، دغ توندی، دریاچه نمکزار، دریاچه هامون صابری، لورگشتران، دریاچه هامون، هامون گودزره، دریاچه کرگی، هامون ماشکل و نمکزارکپ تشکیل یافته است. این حوضه نیز از جمله کم باران ترین و خشک ترین حوضه های ایران محسوب میشود و رودهای هیرمند و ماشکل مهمترین رودهای آن بشمار میآیند.

غیر از رودخانه هیرمند که از کوه های بابا، در خاک افغانستان سرچشمه میگیرد، سایر رودخانه های این حوضه فصلی و سیلابی هستند و اهمیت چندانی ندارند.

وضعیت مهمترین رودخانه های ورودی به کشور

به طور خلاصه مهمترین رودخانه های ورودی به کشور را می توان رودخانه های هیرمندو هریرود در شرق و ارس ، ساریسوو قره سو در غرب دانست که در ذیل به آنها پرداخته خواهند شد.

رودخانه هیرمند

رودخانه هیرمند با آورد تقریبی سالانه حدود 5/8 میلیارد متر مکعب از کوههای غرب کابل سرچشمه گرفته و پس از طی 1050 کیلومتر وارد می شود در حال حاضر سهم ایران از آب رودخانه هیرمند حدود 26 مترمکعب در ثانیه با حدود 800 میلیون مترمکعب در سال است .

رودخانه هریرود

رودخانه هریرود در شرق کشور با دبی متوسط سالیانه حدود 1/2 میلیارد مترمکعب جاری می باشد که طبق آخرین توافق انجام شده، کشور ایران حق استفاده از 50% آب را دارد. میزان برداشت فعلی آب از رودخانه هریرود حدود 150میلیون مترمکعب است و این رودخانه که حدود 112کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد پس از دریافت شاخه کشف رود از ایران خارج می شود. میزان آب خروجی از این نقطه شاید به دلیل که اهمیتی آن تاکنون گزارش نشده است ولیکن به نظر می رسد این مقدار می تواند بعنوان درصدی از آب خروجی کشور به حساب آید.

رودخانه های ساری سو و قره سو

این رودخانه ها در غرب کشور و در مرز کشور ایران و ترکیه قرار دارند. پروتکلهای در خصوص بهره برداری از آب آنها بین کشور ایران و ترکیه وجود دارد، ولی همواره بر سر اجرای آنها اختلافاتی با کشورهای مقابل وجود داشته است .

رودخانه ارس

این رودخانه از کشور ترکیه سرچشمه گرفته و پس از طی 1070کیلومتر به دریای خزر می ریزد که 475 کیلومتر از آن مرز بین کشور ایران با ارمنستان و آذربایجان را تشکیل می دهد. حجم آورد سالیانه ارس در قسمتهای مختلف رودخانه به دلیل اضافه شدن سرشاخه ها به آن متفاوت است. این مقدار در محل سد ارس طبق گزارشات موجود حدود 4/8 میلیاردر مترمکعب می باشد. بهره برداری از آب رودخانه ارس به نسبت مساوی 50- 50 بین ایران و کشورهای همسایه تقسیم شده است.

وضعیت مهمترین رودخانه های خروجی از کشور

در این بخش نیز مهمترین رودخانه های خروجی از کشور را می توان رودخانه های شمال استان خراسان، رودخانه اترک و رودخانه های غرب کشور دانست که توضیحات اجمالی پیرامون آنها در ذیل آورده میشود.

شمال استان خراسان

این رودخانه ها عمدتا به صورت متوالی از ایران سرچشمه گرفته و با آورد سالیانه حدود 120 میلیون مترمکعب از کشور خارج می شوند حقابه ایران از آب این رودخانه ها طبق پروتکل های موجود عمدتا50 - 50 می باشد از وضعیت بهره برداری از آنها در حال حاضر اطلاع دقیقی وجود ندارد .

رودخانه اترک

این رودخانه از بخش اترک خارجی که از خاک ترکمنستان سرچشمه گرفته و بزرگترین شاخه آن رودخانه سمبار است و اترک داخلی که در داخل کشور ایران جریان دارد تشکیل یافته است. این دو شاخه در محلی که نام چات تلاقی کرده و پس از طی 80 کیلومتر از مرز در کشور در محلی بنام داشلی برون به طرف خاک ترکمنستان تغییر مسیرداده و از طریق خاک ترکمنستان وارد دریای خزر می شود. حجم جریان سالیانه در محل چات حدود 440میلیون مترمکعب است که 220میلیون مترمکعب از آن سهم ایران بوده و 85میلیون مترمکعب در حال حاضر در دست بهره برداری است .

رودخانه های غرب کشور

این رودخانه ها را به طور کلی می توان به دو دسته رودخانه های با آبدهی کم تا متوسط و رودخانه های با آبدهی زیاد تقسیم بندی کرد.

در بخش رودخانه های با آبدهی کم تا متوسط رودخانه هائی چون قوره تو، کنگیر، میمه ، دویرج و ... وجود دارند که عموما از ایران سرچشمه گرفته و به صورت متوالی می‌باشند. رودخانه هائی که خط مرز دو کشور را قطع می کنند متوالی و رودخانه های در امتداد مرز دو کشور را محاذی می گویند.

پروتکلهای موجود بهره برداری از آبها اغلب به میزان 50 - 50 می باشد.

در بخش رودخانه های با آبدهی زیاد رودخانه های ذاب و سیروان قرار دارند رودخانه های ذاب و سیروان مجموعا آورد متوسط سالیانه حدود 3-4 میلیارد مترمکعب را از کشور خارج کرده و هیچگونه پروتکلی جهت بهره برداری از آب آنها با کشور مقابل وجود ندارد.

رودخانه آستارا جای

این رودخانه از ارتباطات مشترک در کشور ایران و آذربایجان در شمال غربی ایران سرچشمه گرفته آورد سالیانه أی حدود 70 میلیون مترمکعب را جمع آوری و به دریای خزر می ریزد. این رودخانه در قسمت اعظمی از طول کوتاه خود مرز دو کشور را تشکیل می دهد و تاکنون نیز پروتکل رسمی در خصوص بهره برداری از آب آن بین دو کشور منعقد نشده است.

موضوعات مرتبط: جغرافیا ، محیط زیست ، علوم زمین ، کشاورزی و منابع طبیعی

 

ارتفاع ابرها چگونه تعیین می‌شود؟

دو فیزیکدان جو‌شناس در انگلستان بر اساس یافته‌های خود به این نتیجه رسیده‌اند که الکتریسیته‌ی جو سراسری، ارتفاع پایه‌ی انواع معینی از ابرها را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ این الکتریسیته توسط پرتوهای کیهانی٬ آب‌وهوای فضا و ال‌نینیو (El Niño) تغییر می‌یابد.

گیلز هریسون (Giles Harrison) که به همراه مارتن آمبائوم (Maarten Ambaum) این مطالعه‌ را در دانشگاه Reading انجام داده‌اند توضیح می‌دهند: «جریان‌های الکتریکی٬ به دلیل وجود مدار الکتریکی سراسری٬ به شکل پیوسته‌ در اغلب نقاط جو جاری می‌شوند که این جریان‌ها بعضی مواقع از میان ابرها عبور می‌کنند.»

هاریسون می‌افزاید: «اینکه این جریان‌های کوچک ریزقطرات تشکیل‌دهنده‌ی ابرها را تحت تاثیر قرار می‌دهند یا نه٬ سوالی است که پاسخ دادن به آن بسیار دشوار است. چون همواره اثرات بسیار قوی‌تر دیگری هم وجود دارند که این ریزقطرات را تحت تاثیر قرار می‌دهند.»
تاریکی قطبی

با این تصور٬ این دو دانشمند نوع معروفی از ابرها موسوم به «ابرهای لایه‌یی» را در طول تاریکی قطبی مورد تحقیق قرار دادند؛ تاریکی قطبی به زمانی گفته می‌شود که بسیاری از اثرات دیگری که در این پدیده دخالت دارند یا کاهش یابند و یا حضور نداشته باشند. بر اساس اندازه‌گیری‌هایی که توسط یک ارتفاع‌سنج ابری (ceilometer) لیزری در سودانکایلو (Sodankylä) در فنلاند و هالی در قطب‌جنوب انجام شده٬ به ازای یک درصد افزایش چگالی جریان الکتریکیِ هوای بدون ابر٬ ارتفاع پایه‌ای ابری٬ به طور متوسط چهارمتر افزایش می‌یابد؛ این یعنی جابجایی‌هایی حداکثر تا ۲۰۰ متر در روز نیز ممکن است.

الکتریسیته‌ جو سراسری از یک چرخه روزانه برخوردار است که حدود ساعت ۳:۰۰ به کمینه مقدار خود و در حدود ساعت ۱۹:۰۰ به وقت گرینویچ - زمانی‌که نقاط حساس رعدوبرق همانند آفریقا و آمریکای شمالی٬ در فعالیت بالایی قرار دارند- به اوج خود می‌رسد. این فعالیت چرخشی در اوایل قرن بیستم بر روی بُرد یک کشتی که توسط موسسه‌ی کارنیگ (Carnegie) واشنگتن راه‌اندازی شده بود٬ کشف شد. این تغییرات به منحنی کارنیگ معروف است و یا همان طور که هاریسون به شکل شاعرانه‌ای بیان کرده:«ضربان قلب الکتریکیِ بنیادینِ زمین» است. هاریسون و آمبائوم دریافتند که ارتفاع پایه‌یی ابرهای لایه‌یی که آن‌ها به دنبال آن بودند٬ چرخه‌ی مشابه منحنیِ کارنیگ را طی می‌کند. آن‌ها معتقدند که این اثر ممکن است ناشی از بارگذاری ریزذرات در پایه‌ی ابری باشند که آن‌ها را تشویق می‌کند تا این دو را به هم ارتباط بدهند.

رعدوبرق و آب‌وهوای فضا

به گفته ی هاریسون «استنباطی که وجود دارد این است که عواملی همچون رعدوبرق٬ پرتوهای کیهانی و دماهای اقیانوس آرام٬ که شارش جریان‌های جو را تحت تاثیر قرار می‌دهند٬ اثرات دوری بر روی خواص ریزقطرات در ارتفاع ابرها داشته باشند.» «موضوع قابل‌توجه و ویژه‌ی دیگری که وجود دارد این است که تغییرات آب‌وهوای فضایی بتواند باعث تغییر آب وهوا در جو پائین‌تر شود.»

به بیان هاریسون٬ همان‌طور که در مورد تغییراتی که سریعاً رخ می‌دهند دیده شده است٬ این نتایج هیچ‌چیزی را در رابطه با اثرات بلندمدت به دست نمی‌دهد. به گمان او اثبات این‌که این جریان‌های الکتریکی ابرها را تحت تاثیر قرار می‌دهد٬ چشم‌انداز دیگری را بر روی فرآیندهای جفت‌شده در داخل جو می‌گشاید. آمبائوم می‌افزاید:«تحقق این امر که ضربان قلب الکتریکی سیاره زمین در تشکیل ابرهای لایه‌ای نقش بازی می‌کند نشان‌دهنده‌ی آن است که مدل‌های موجود در مورد ابرها و آب‌وهوا هنوز از چنان مولفه‌های پتانسیل‌دار مهمی برخوردار نیست.» «درک چنان عناصر مهمی برای بهبود دقت پیش‌بینی های آب‌وهوای‌مان و پیش‌گویی تغییرات اقلیمی حیاتی است.»

به دام انداختن و انعکاس انرژی

ابرهای لایه‌یی در حدود ۴۰ درصد از زمین را می‌پوشانند، گرما را در شب به دام انداخته اما در طول روز باعث انعکاس تابش خورشیدی می‌شوند. برخلاف ابرهای صاعقه‌دار چنین ابرهایی قادر به ایجاد برق‌رسانیِ قوی از درون خود نیستند. کار پیش‌بینی که هاریسون انجام داده بود، روش‌های آزمایشگاهی جدیدی را با استفاده از بالن‌های هوا برای آشکارسازی چگونگی باردار شدن ریزقطرات نزدیک لبه‌های بالایی و پائینی ابرهای لایه‌یی- به عنوان نتیجه‌ای از جریان‌های شارش یافته در جو- توسعه داده بود.

به گفته‌ وی با استفاده از این تکنیک‌ها به شکل نظری نشان داده شده که چگونه بارهای ایجاد شده رفتار ریزقطرات ابر را تحت تاثیر قرار می‌دهند. اثبات ضربان‌ قلب الکتریکی زمین در ابرهای قطبی٬ گام جلوتری در نشان دادن این بود که آیا ریزقطرات واقعاً با گردش این جریان‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرند یا نه.منبع: سایت افکار نیوز

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

رده‌بندي ابرها چگونه صورت ميگيرد؟

هواشناسان جهان بر سر سيستم يكنواختي از رده‌بندي ابرها توافق كرده‌اند . سازمان هواشناسي جهان (WMO ) پاي‌بندي به اين سيستم را تشويق مي‌كند و مسئوليت هرتغيير يا پيشرفتي را كه گاه‌ به‌گاه ممكن است به عمل آيد ، بر عهده دارد . رده‌بندي كنوني ، تكامل يافته سيستمي است كه در سال 1803 در انگلستان از سوي لوك هووارد منتشر شده ، و رنو فرانسوي و هيلدبراندسون سوئدي آن را بهبود بخشيده‌اند . سازمان هواشناسي جهاني تعريفها و عكسهاي انواع مختلف ابرها را به شكل اطلس منتشر مي‌كند . اطلسي دو جلدي در سال 1957 به چند زبان انتشار يافت . 

در اين رده‌بندي اصراري نيست كه فرآيندهاي تشكيل‌دهنده ابرها را در نظر بگيرند ، بلكه به اشكال متمايز ، سايه روشن ، ظواهر كلي و آثار نوري مي‌پردازند كه هواشناس نيمه‌حرفه‌اي آموزش ديده مي‌تواند آنها را شناسايي كند . هواشناس در مركز تحليل مي‌تواند ديده‌بانيهاي ابرها را از چند ايستگاه كنار هم بگذارد تا از فرآيندهايي كه در دست انجام است سررشته‌هايي به دست آورد . 

ديده‌بانيهاي سطحي و هواپيمايي نشان داده است كه ابرها غالباً در گستره‌اي از ارتفاعات يافت مي‌شود كه از تراز دريا تا بلنداي زيرين مرز تغيير مي‌كند . در زيرين سپهر ، بخشي از جو كه معمولاً ابرها در آنجا حضور دارند به سه (( اشكوب )) تقسيم شده است : بالا ، ميانه ، و پايين . كلاله‌اي ( سيروس ) ، كلاله‌ كومه‌اي ( سيروكومولوس ) ، و كلاله‌ پوشن (سيرواستراتوس ) در اشكوب بالا واقع‌اند . فراز كومه‌اي ( آلتو كومولوس ) در اشكوب ميانه قرار دارد ؛ پوشني ( استراتوس ) و پوشن كومه‌اي ( استراتوكومولوس ) در اشكوب پايين قرار دارند . فراز پوشن ( آلتواستراتوس ) معمولاً در اشكوب ميانه يافت مي‌شود ، ولي اغلب به ارتفاع بالا گسترش مي‌يابد ؛ باراپوشن ( نيمبواستراتوس ) ،كومه‌اي ( كومولوس ) ، و كومه‌اي بارا ( كومولونيمبوس ) در چند تراز گسترده است . اشكوبها هم‌پوشي دارند و با عرض جغرافيايي تغيير مي‌كنند. 

در توصيفهاي زير ، تعريفهاي 1957 اطلس ابر سازمان هواشناسي جهاني با حروف ايتاليك چاپ مي‌شود ، و اطلاعات اضافي براي كمك به دانشجو وسيله مؤلف اين كتاب فراهم شده است . 

كلاله‌اي ( سيروس ) چگونه ابري است؟ 

ابرهاي جدا از هم ، به شكل رشته‌هاي ظريف سفيد يا تكه‌ها يا نوارهاي باريك سفيد يا غالباً سفيد . اين ابرها ظاهري ريش‌ريش ( موي‌گونه) دارند . 

پيشوند كلاله ( سيرو ) درباره شكلهايي در تراز عمومي يكسان ولي با ظاهري تا حدودي متفاوت به كار مي‌رود .كلاله‌اي ( سيروس ) به ابرهايي جدا از هم مي‌گويند كه در بالا آنها را تعريف كرديم . اين ابرها به شكلهايي متنوع ، مانند طره‌ها ، خطوط ظريف در آسمان آبي ، پرهاي شاخه‌شاخه ، خطوط خميده‌اي كه به طره‌ها ختم مي‌شود ، و لكه‌هاي سفيد بدون سايه روشن در زمينه آسمان آبي ، مشاهده مي‌شود . گاه آثار منظر سه بعدي ، به اين ابرها جلوه‌اي با گسترش قائم يا نوارهايي كه در نقطه‌اي در افق همگرا مي‌شوند مي‌دهد ، ليكن اين اثر ، احساسي كاذب است . همه ابرهاي كلاله‌اي يا از نوع كلاله ، از بلور يخ تركيب يافته‌اند . خورشيد و ماه با تابش از ميان اين ابرهاي بلور يخ هاله‌اي توليد مي‌كنند . با اين همه ، در انواع كلاله‌اي ساده ، توزيع نامنظم ابر از ايجاد بارز اين عمل روي پرتوهاي نور باز مي‌ماند . 

ابرهاي كلاله‌اي ، به دليل ارتفاع و درخشاني زيادشان ، در طلوع وغروب خورشيد ، خيلي بالاتر از افق به صورتي درخشان رنگي مي‌شوند ، كه اغلب از افق به بالاسو و تقريباً درست تا بالاي سر رنگي زرد يا سرخ روشن دارند . 

كلاله‌ كومه‌اي ( سيروكومولوس ) چگونه ابري است؟ 

تكه ، برگه يا لايه سفيد نازك ابر بدون سايه روشن ، مركب از عنصرهاي بسيار كوچك به شكل دانه‌دانه ، چين و شكن ، و مانند آن ، در هم فرورفته يا جدا از هم و با آرايش كم و بيش منظم ؛ پهناي ظاهري غالب اين عنصرها كمتر از يك درجه است . 

اين ابرها اغلب به پركهاي كوچك يا توده‌هاي كروي بسيار كوچك مي‌ماند . هرگاه آرايش يكنواخت بسيار بارزي پيدا مي‌كنند شكلي را پديد مي‌آورند كه دريانوردان آن را آسمان چلچله‌اي مي‌خوانند . معمولاً ، كلاله‌كومه‌اي با كلاله‌اي يا كلاله پوشن پيوند دارد . در مقايسه با شكلهاي كلاله‌اي و كلاله پوشن ، با فراواني كمتري ايجاد مي‌شود . 

كلاله‌ پوشن (سيرواستراتوس ) چگونه ابري است؟ 

پرده ابر سفيدگون شفاف با جلوه‌اي ريش‌ريش ( موي‌گونه ) يا يكنواخت ، كه تمام يا بخشي از آسمان را مي‌پوشاند و معمولاً پديده‌هايي هاله‌اي پديد مي‌آورد . 

گاه كلاله پوشن چنان نازك است كه تنها رنگ آبي آسمان را اندكي به سفيدي گرايش مي‌دهد . در موارد ديگر جلوه پوشش سنگين سفيد رنگي دارد . گاهي داراي رشته‌هاي نامنظم است . لبه پوشش كلاله پوشن معمولاً نامشخص است ، و اغلب به تكه‌هايي از كلاله‌اي ( سيروس ) يا كلاله كومه‌اي ( سيروكومولوس ) ختم مي‌شود . گاه به ندرت لبه اين پوشش خطي راست با برش روشن است . كلاله پوشن هرگز ، يا دست‌كم هنگامي كه خورشيد نسبتاً بالاست ، جلو خورشيد را چنان نمي‌گيرد كه سايه اشياء روي زمين نيفتد . 

فراز كومه‌اي ( آلتو كومولوس ) چگونه ابري است؟ 

تكه ، ورقه يا لايه ابر سفيد يا خاكستري ، يا سفيد و خاكستري ، غالباً با سايه روشن ، مركب از برگه‌ها ، توده‌هاي گرد ، توپهاي ورقه‌اي ، و مانند آن ، كه گاه بخشي از اين ابرها ريش‌ريش يا پخشيده است و ممكن است در هم فرو رفته يا نرفته باشد ؛ بيشتر عناصر كوچك با نظم آرايش يافته معمولاً داراي پهناي ظاهري يك تا پنج درجه است . 

شكل ابرهاي فراز كومه‌اي تا حدودي مانند شكلهاي كلاله كومه‌اي است ؛ با اين همه ، از ابرهاي اخير از اين رو متمايزند كه بزرگترند و معمولاً در زير و ميانه هر عنصر ابر سايه روشن تيره بارزي دارند . اين ابرها پديده‌هاي هاله‌اي توليد نمي‌كنند . لبه‌هاي عناصر غالباً نازك ونيم‌شفاف‌اند و نمودهاي رنگي روشني را به نمايش مي‌گذارند كه تنها در اين نوع ابرها يافت مي‌شود . 

فراز كومه‌اي تراز پايين را مي‌توان از روي اندازه عناصر از كلاله كومه‌اي متمايز ساخت . فراز كومه‌اي در بيش از يك تراز ممكن است همزمان روي دهد . اين حقيقت كه ابرهاي فراز كومه‌اي هاله توليد نمي‌كنند نبايد بدين معني گرفته شود كه در دماهاي زير نقطه يخ رخ نمي‌دهند . در واقع ، ابرهاي فراز كومه‌اي ، همچنين فراز پوشن ( آلتواستراتوس) ، غالباً از ريز قطره‌هاي مايعي تركيب مي‌شوند كه تا دماهاي كاملاً زير نقطه يخ‌زني ابر سرد شده باشند . 

فراز پوشن ( آلتواستراتوس ) چگونه ابري است؟ 

ورقه يا لايه ابر مايل به خاكستري يا آبيگون با جلوه خط‌دار ، ريش‌ريش يا يكنواخت ، كه تمام يا بخشي از آسمان را مي‌پوشاند ، و داراي بخشهايي چندان نازك است كه خورشيد ، دست‌كم به صورت مبهم ، به گونه‌اي كه از پشت شيشه تگرگي پيداست ، از پشت آن ديده مي‌شود . 

فراز پوشن گاه نازك ، به صورت تكه‌هاي روشن ميان بخشهاي بسيار تيره است ، ولي هرگز پيكربنديهاي مشخص نشان نمي‌دهد . زير ورقه‌اي از فراز پوشن ، هرگز سايه اشياء روي زمين قابل رؤيت نيست . 

فراز پوشن را از پوشني ( استراتوس ) يا بارا پوشن ( نيمبواستراتوس ) به اعتبار رنگ خاكستري تيره‌تر و يكنواخت‌تر شكلهاي پايين و ساختار ريش‌ريش و روشنايي ضعيف مايل به سفيدي كه اغلب در فراز پوشن ديده مي‌شود ، مي‌توان متمايز ساخت . در جو بسيار دودآلود ، اين تمايز بدون اندازه‌گيري مستقيم ارتفاع تقريباً ناممكن است . اگر خورشيد يا ماه در تمام مدت كاملاً پنهان باشد ، يعني ، اگر حتي لكه روشني در مجاورت اين اجسام نوراني پيدا نباشد ، مي‌توان نتيجه گرفت كه پوشش در آن نقطه آسمان پوشني يا بارا پوشن است . 

فراز پوشن ممكن است حاصل تبديل لايه‌اي از فرازكومه‌اي باشد ، و از سوي ديگر ، شايد فرازكومه‌اي نمايانگر مرحله‌اي از پراكنده شدن فراز پوشن باشد . 

باراپوشن ( نيمبواستراتوس ) چگونه ابري است؟ 

لايه ابر خاكستري ، كه ظاهر آن با ريزش كم و بيش پيوسته باران يا برف ، كه در اغلب موارد به زمين مي‌رسد ، پخشيده جلوه مي‌كند . در تمامي گستره‌اش چندان ضخيم است كه خورشيد را كاملاً ناپديد مي‌كند . 

اغلب ابرهاي پايين پراكنده‌اي زير اين لايه تشكيل مي‌شوند ، كه ممكن است با آن در هم فرورفته يا فرونرفته باشند . 

بارش هميشه هم نبايد به زمين برسد . باران يا برف ممكن است در هوا تبخير شود ، كه در اين حالت معمولاً پايه ابر به خوبي مشخص نيست و نمودي (( نمناك )) دارد كه از خطهاي بارش و ابرهاي (( سبك‌روان )) ( پاره‌پوشن ( فراكتواستراتوس )) ناشي مي‌شود . 

باراپوشن غالباً شكلي از اشكال ابر پايين است . از اين رو ، از پوشن كومه‌اي ( استراتوكومولوس ) متمايز است كه داراي عناصر ابر ناپيوسته يا ، دست‌كم منظم نيست و به اين اعتبار نسبت به پوشني متمايز است كه تيره‌تر است ، شرايط باراني را نشان مي‌دهد و سطح پايين‌تر بسيار متغيري دارد . 

در توفانهاي معمول عرضهاي ميانه ، غالباً باراپوشن از ضخيم‌تر شدن و پايين‌تر رفتن فرازپوشن پديد مي‌آيد . رگه‌هاي برف يا باراني كه به زمين نمي‌رسد شفشابه خوانده مي‌شود . پاره‌پوشن يا ابرهاي سبك‌روان ، و گاه پاره‌كومه‌اي ، در زير باراپوشن تشكيل مي‌شود و به آسمان منظره سيستم درهم‌آميخته تيره‌اي از ابرهاي پايين مي‌دهد كه مشخصه هواي بد است . به ندرت ممكن است باراپوشن از پوشن‌كومه‌اي تشكيل شود . 

پوشن كومه‌اي ( استراتوكومولوس ) چگونه ابري است؟ 

تكه ، برگه يا لايه خاكستري يا مايل به سفيد ، يا خاكستري و مايل به سفيد ، ابر كه تقريباً همواره داراي بخشهاي تيره است ، مركب از منگوله‌ها ، توده‌هاي گرد ، نوردهاي ورقه‌اي ، و مانند آنها ، كه غيرريش‌ريش‌اند ( مگر در شفشابه ) و ممكن است درهم فرورفته يا نرفته باشند ؛ اغلب عناصر كوچك با نظم آراسته پهناي ظاهري بيش از پنج درجه دارند . 

آرايش اين عناصر ابر به صورت گروهها ، خطها يا موجهايي است كه در يك يا دو راستا قرار گرفته‌اند . اغلب نوردهاي ورقه‌اي پديدار مي‌شود ، و گاه چنان به هم نزديك‌اند كه لبه‌هاي آنها به هم مي‌پيوندند ، ولي حتي هنگامي كه همه آسمان را مي‌پوشانند سطح زيرين آنها جلوه موجي دارد . 

ابرهاي پوشن كومه‌اي اغلب گسترش قائم محسوسي دارند و از اين رو احتمال دارد با كومه‌ايهاي كوچك اشتباه شوند . با اين همه ، شكلي نرمتر و نامنظم‌تر از كومه‌اي دارند و در مشاهده از بالا ديده مي‌شود كه قله‌هاي آنها در ارتفاع يكنواخت قرار دارد و نقش لحاف‌گونه‌اي را به نمايش مي‌گذارند . گاه اين ابرها با توده‌هاي بزرگ پوشني اشتباه مي‌شوند ، كه از متلاشي شدن برگه پوشني يكنواختي پديد آمده است يا از پراكندگي يا پيش از تشكيل برگه پوشني حاصل شده باشند .گاه پوشني به پوشن كومه‌اي تبديل مي‌شود ، ليكن اين عمل با متلاشي شدن ساده توده‌هاي پوشني پيش نمي‌آيد . بايد نقشهاي منظم و توده‌هاي بارزي وجود داشته باشد . 

گاه انتقالي از پوشن كومه‌اي به بارا پوشن مشاهده مي‌شود . عناصر پوشن كومه‌اي ضخيم به طور كامل به هم جوش مي‌خورند ، و ابر هنگامي باراپوشن خوانده مي‌شود كه ، پس از ناپديدي عناصر ابر ، خطهاي ريزان بارش مرز صاف سطح زيرين را از هم مي‌پاشد . شامگاهه‌هاي پوشن كومه‌اي ، عبارتند از ابرهاي تخت و دراز كه غالباً مشاهده مي‌شود حوالي غروب آفتاب به صورت محصول نهايي تغييرات روزانه كومه‌اي ، شكل مي‌گيرند . نوع ديگر ، كومه‌اي‌گن ( كومولوجنيتوس ) است كه با پراكنده شدن قله‌هاي ابرهاي كومه‌اي ، كه ناپديد شده‌اند ، تشكيل مي‌شود . 

پوشني ( استراتوس ) چگونه ابري است؟ 

غالباً لايه ابري خاكستري با پايه نسبتاً يكنواخت ، كه ممكن است زير باران ، منشورهاي يخ يا برف دانه‌اي بدهد . هنگامي كه خورشيد از پشت اين ابر مرئي است ، نماي آن به روشني قابل تشخيص است . پوشني پديده‌هاي هاله توليد نمي‌كند ، مگر ، در صورت امكان ، در دماهاي بسيار پايين . گاه پوشني به شكل تكه‌هاي ناهموار پديد مي‌آيد . 

هنگامي كه از بالا مشاهده مي‌شود ، پوشني همواره قله يكنواخت دارد ، كه معمولاً با وارونگي دما يا لايه ديگري كه به صورت گرمايي پايدار است مشخص شده است . پوشني همان مشخصه‌هاي مه را مي‌تواند داشته باشد ، جز اينكه در سطح زمين پديد نمي‌آيد . 

كومه‌اي ( كومولوس ) چگونه ابري است؟ 

ابرهاي جدا از هم ، غالباً چگال با لبه‌هاي تيز ، كه به طور قائم ، به شكل تپه ، گنبد يا برج در حال برآمدن ، گسترش مي‌يابند و جزء زبرين برآمده آن غالباً به گل‌كلم مي‌ماند . بخشهاي آفتابي اين ابرها غالباً سفيد درخشان است ؛ پايه آنها نسبتـاً تيره و تقريباً افقي است . گاه كومه‌اي ناهموار است . 

بر فراز خشكيها ، كومه‌اي اغلب به هنگام روز ظاهر مي‌شود ، و غالباً به هنگام شب از ميان مي‌رود . كومه‌اي فقط مي‌تواند بارشهاي سبكي را توليد كند . با اين همه ، اغلب به كومه‌اي‌بارا ، كه ابر رگباري سنگين است ، تبديل مي‌شود . 

ابرهاي كومه‌اي نمايانگر جريانهاي همرفتي قائم شديدند ؛ از اين رو در هوايي پديد مي‌آيند كه از پايين گرم يا از بالا سرد مي‌شود ، به گونه‌اي كه هواي گرم با هواي سرد پيرامون جابه‌جا مي‌شود . (( جوشش )) قله‌هاي آن غالباً به چشم مي‌خورد ، كه نشانگر جريانهاي شديد قائم است . 

چهار نوع كومه‌اي در اطلس جهاني ابر داده شده است . اين چهار نوع عبارت‌اند از پايين‌كومه‌اي ، ميان‌كومه‌اي ، انبوه‌كومه‌اي ، و پاره‌كومه‌اي . پايين‌كومه‌اي‌ها ، كه اغلب از آنها به كومه‌اي هواي خوب ياد مي‌شود ، گسترش قائم اندكي دارند . با اين همه ، داراي قله‌هاي گرد و پايه‌هاي تخت هستند . اغلب به فاصله‌هاي كم و بيش برابر قرار دارند ولي به سوي افق ، به اعتبار منظر سه‌بعدي ، انباشته‌تر جلوه مي‌كنند . همچنين ، در نگاه به سوي افق ، پايه‌هاي تخت آنها به صورت رشته‌اي از پله‌ها يا به شكل نردبان ديده مي‌شود . گسترش قائم انبوه‌كومه‌اي بارز است ، ولي به پاي كومه‌اي‌بارا نمي‌رسد . قله‌هاي آنها در حال (( جوش )) شديد ديده مي‌شود . مشخصات ابرهاي ميان‌كومه‌اي و پاره‌كومه‌اي از نامشان پيداست . 

كومه‌اي بارا ( كومولونيمبوس ) چگونه ابري است؟ 

ابر سنگين و چگال ، با گسترش قائم قابل ملاحظه ، به شكل كوه يا برجهاي كوه‌پيكر . بخشي از قسمت زبرين آن معمولاً هموار ، يا ريش‌ريش ، يا خط‌خط ، و تقريباً همواره تخت است ؛ اين بخش اغلب به شكل سندان يا قارچ عظيم گسترش مي‌يابد . 

زير‌پايه اين ابر كه بسيار تيره است ، بسياري از مواقع ابرهاي پايين و پاره‌پاره در آن فرورفته يا فرونرفته ، و گاه بارشي به شكل شفشابه ، وجود دارد . 

از دور ، كومه‌اي بارا به صورت پرجرمترين و بلندترين ابرها قابل تشخيص است . تكوين آن از مجموعه‌اي از انبوه كومه‌اي نشانگر جريانهاي قائم شديدي است كه حضور دارند . قله اين ابر غالباً به تراز كلاله‌اي مي‌رسد يا از زيرين مرز سر در مي‌آورد . 

پايه اين ابر ، از پايين ، مانند باراپوشن است ، كه داراي ابرهاي سبك‌روان پايين با خصيصه پاره‌كومه‌اي است . در حالت كلي ، حركت تلاطمي اين ابرهاي پايين پاره‌پاره خيلي بارزتر از آن است كه در باراپوشن پيش مي‌آيد . كومه‌اي بارا شكل رشد يافته كومه‌اي است ، در حالي كه باراپوشن از ابرهايي كه گسترش قائم اندكي دارند پديد مي‌آيد . 

كومه‌اي بارا ابر تندري وسيعي است كه در هواي تابستاني در قسمت اعظم ايالات متحده ، و در ساير فصلها در مدارگان ، به اين نام معروف است . همواره ، دست‌كم رگباري قابل ملاحظه توليد مي‌كند . توسعه آن ياخته‌اي است ، و همواره ميان دو ابر مجاور از اين نوع فضايي كم و بيش صاف وجود دارد ، مگر در برخي شرايط توفان كلي . هرگاه ابر بالاي سر باشد و ويژگيهايي را كه از دور قابل تشخيص است نتوان ديد ، ريزش رگباري واقعي و تيره شدن ناگهاني آسمان گواهي كافي براي كومه‌اي بارا گونه‌هاي بسياري از ابرهاي وابسته را پديد مي‌آورد . آسمان در ترازهاي پايين جلوه‌اي شكافته و تهديدآميز به خود مي‌گيرد ، و پراكنده شدن يا از ميان رفتن بخشهاي بالا لايه‌هايي از ابرهاي كلاله‌شكل و فرازشكل را تشكيل مي‌دهد . در قسمت جلو كومه‌اي باراي شديد ، ابر سبك‌روان نوردشكلي درست در زير پايه ابر ديده مي‌شود . همچنين در قسمت جلو ، گاه شكلهاي پستاني ، كه مانند نوكهاي پستان يا پستانهاي گاو از ابرهاي ميانه يا پايين آويخته است مشاهده مي‌شود

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

نقشه های توپوگرافی و اهمیت آن در جغرافیا:

"توپو" در لغت به معنی جا، مکان و محل آمده است.بنابراین توپوگرافی در لغت به معنی ترسیم مکانخواهد بود اما در اصطلاح نقشه خوانی ؛ نقشه های توپو گرافی نقشه هایی هستند که با استفاده از خطوط هم ارتفاع ، نمایشی از وضعیت ناهمواری ها ی یک مکان را ارایه می دهند.از این جهت مشخص ترین ویژگی نقشه های توپوگرافی وجود خطوط هم ارتفاع یا منحنی های میزان است.اگر چه اطلاعات دیگری نیز بر روی نقشه های توپوگرافی وجود دارد از جمله عناصر طبیعی و انسانی نظیر چشمه ها، چاه ها ، خطوط هيدروگرافیکی ، مناطق مسکونی ، مختصات جغرافیایی ، مقیاس ، جهات شمال و غیره .

گفتیم که برای نمایش وضع ناهمواری ها بر روی نقشه های توپوگرافی از خطوط منحنی میزان استفاده می کنند. حال ببینیم این منحنی ها چه هستند و چه ویژگی دارند. خطوط منحنی میزان یا خطوط تراز هیچ گاه یکدیگر را قطع نمی کنند زیرا الگو ها ومدلهایی هستند که اگر به طور فرضی یک برجستگی را از سطح افق تا بالاترین نقطه ، به شکل صفحاتی بریده و قطع کنیم؛در نتیجه این کار خطوط پیچ و خم دار و بسته ای بوجود می آیند که با یکدیگر موازیند.

با انجام این آزمایش شاید موضوع روشن تر شود.یک سیب زمینی درشت را از قسمت عرض به دو بخش مساوی تقسیم کنید.یکی از نیمه ها رااز سطح بریده شده روی میز قرار دهید. در واقع اکنون یک مدل فیزیکی از یک ناهمواری را پیش روی خود دارید. حال با ماژیک دوایری را روی بدنه این سیب زمینی از نزدیکی قاعده تا نزدیکی راس آن به فواصل معین رسم کنید.سیب زمینی را از از محل خطوطی که ترسیم کرده اید برش دهید . ناهمواری مصنوعی شما اکنون به تعدادی برش تبدیل شده است. از بزرگترین برش کار را آغاز کنید و با قرار دادن آن روی کاغذ ، خطی پیرامون آن با مداد رسم کنید .و سپس خطوط برش های کوچکتر را به ترتیب تا کوچکترین برش روی همان شکل قبلی اضافه کنید.به این ترتیب شما نقشه ای توپوگرافی از ناهمواری مصنوعی خود تهیه کرده اید. هر یک از خطوطی که رسم کرده اید ، نمایانگر ارتفاع معینی از پدیده مورد نظر شماست. و صد البته برای ترسیم یک کوه در اندازه واقعی ، امکان برش آن به حلقه های متعدد وجود ندارد .پس براس رسم منحنی میزان های یک کوه چه راهی وجود دارد؟

برای ترسیم منحنی های میزان یک ناهمواری بزرگ از عکسهای هوایی و دستگاه تبدیل استفاده می شود.در آنجا هم با استفاده از خاصیت برجسته بینی ، ناهمواری را با صفحات افقی فرضی به فواصل معین برش می دهند .هر صفحه ای که آنرا قطع کند براساس شکل ناهمواری در محل قطع شده خطوط پیچ و خم داری ایجاد می کند و همچنان که اشاره شد در بخش پایینی ناهمواری بزرگتر و در بخش بالایی (قله) کوچکتر خواهد بود. فاصله صفحه هایی که زمین را قطع می کنند متساوی البعد می نامند.مقدار واقعی ارتفاع نقاط را با عددی که بر روی منحنی های اصلی نوشته می شود ، مشخص می کنند.فاصله قائم دو خط تراز متوالی را فاصله تراز می گویند.به این ترتیب علاوه بر این که ارتفاع نقاطی که روی منحنی های تراز هستند را می توان معین کرد ؛ ارتفاع نقاطی که بین منحنی های میزان نیز قرار دارند قابل محاسبه است.( در بخش اندازه گیری فاصله ها ارائه می شود)

در بخش پایینی نقشه های توپوگرافی اندازه و فاصله منحنی های میزان اصلی و فرعی نوشته شده است. در نقشه های توپوگرافی ایران ؛ منحنی های میزان معمولا با رنگ قهوه ای روشن نشان داده شده اند.منحنی های اصلی پر رنگ تر و ضخیم تر و عدد ارتفاعی روی آنها نوشته شده است.،منحنی میزان های عادی که کم رنگ تر و نازک تر هستند ، بدون عدد ارتفاعی می باشند.و منحنی میزان های حد واسط یا فرعی که معمولا در مناطق کم شیب وجود دارد و از آنها برای نمایش یک سطح نسبتا هموار با تغییر ارتفاع نامحسوس استفاده می شود؛ بدون عدد ارتفاعی به صورت نقطه چین نمایش داده می شوند. فاصله منحنی های میزان در نقشه های توپو گرافی ایران در زیر مقیاس خطی نوشته شده است که بدین شرح هستند:

1-در نقشه های1:50000 فاصله منحنی های اصلی 100 متر ؛ فاصله منحنی های عادی 20=5: 100متر و فاصله منحنی های فرعی 10=2: 20 متر می باشد.

2-در نقشه های 1:250000 فاصله منحنی های اصلی 500 متر ؛ فاصله منحنی های عادی 100=5: 500 متر و فاصله منحنی های فرعی 50=2: 100 متر است.

3-در نقشه های 1:500000 فاصله منحنی های اصلی 1000 متر ؛ فاصله منحنی های عادی 200=5: 1000 متر و فاصله منحنی های فرعی 100=2: 200 متر است.

 

 

نقشه های تو پو گرافی چه اهمیتی دارند؟

در تمام مطالعات دقیق جغرافیایی نیاز به یک نقشه مبنا یا نقشه پایه وجود دارد.اگر چه دقیق ترین نقشه های پایه ، عکسهای هوایی هستند اما به دلیل مشکلات تهیه عکسهای هوایی و اطلاعات اضافی روی آنها و مشکلات فنی ناشی از اعوجاج تصویر و تغییر ارتفاع پرواز نمی توان همیشه از آنها استفاده کرد. به این جهت نقشه هایی که بتوانند اطلاعات اولیه و دقیقی را در اختیار جغرافیدانان بگذارند از اولویت زیادی برخوردارند. به نقشه هایی که واقعیت ها را ثبت کرده باشد ، مرز ها مشخص گردیده باشند و مطالب مورد نیاز روی آنها یادداشت شده باشند و گسترش مکانی مشاهدات به طور دقیق روی آن ثبت شده باشد ؛ نقشه پایه میگوییم.انتخاب نقشه پایه در مطالعات جغرافیایی بسیار اهمیت دارد.

. نقشه پایه تا حدودی چگونگی تجزیه و تحلیل و شکل نهایی نمایش داده ها را به صورت آماری و ترسیمی معین می کند. در بین انواع نقشه های پایه موجود، نقشه های توپوگرافی به دلیل ارائه اطلاعات اولیه مورد نیاز جغرافیدانان ، بهترین در نوع خود محسوب می شوند.

از این رو اهمیت نقشه های توپوگرافی بخصوص نقشه هایی که مقیاس بزرگ دارند در اغلب پروژه های تحقیقاتی جغرافیا ، ثابت شده است. نقشه های توپوگرافی اختصاصا سطح خشکی ها را به نمایش می گذارد. برای مطالعه کف دریا ها واقیانوسها و نمایش ناهمواری های آن ، از نقشه های باتیمتریک ( ژرفاسنجی) استفاده می شود. که مشابه نقشه های توپوگرافی هستند.

در تهیه نقشه های زمین شناسی ، خاک شناسی ، پوشش گیاهی و ژئومورفولوژی ؛ از نقشه های توپوگرافی به عنوان نقشه پایه استفاده میکنند.و اطلاعات تخصص مربوط به هریک از موضوعات فوق بر روی آن پیاده و گنجانیده می شود.در واقع نقشه های توپوگرافی ، مادر تمامی نقشه های دیگر مربوط به زمین است.از این جهت یک بار دیگر ویژگی های مهم این نقشه ها را یادآوری می کنیم:

1-در این نقشه ها ، ارتفاعات را با استفاده از منحنی های میزان یا خطوط هم ارتفاع نشان می دهند.

2-مقاس این نقشه ها مشخص شده است.

3-در اطراف این نقشه ها ، موقعیت جغرافیایی محل روی نقشه ثبت شده است.

4-علائم هیدروگرافیکی نظیر : آبراهه ها، رودها، چشمه ها، چاهها ، قناتها ، برکه ها ، و باتلاقها روی نقشه مشخص شده است.

5-همه پدیده های طبیعی و مصنوعی نظیر کوهها ، دریاچه های پشت سد ها روی آن دیده می شود.
6-عنوان نقشه با استفاده از مهمترین نقطه یا بزرگترین سکونتگاه انسانی انتخاب می ش

موضوعات مرتبط: نقشه Map

اصطلاحات آب و هواشناسی

●مهFog : تراکم حاصل از سردشدن ذرات بخار آب در نزدیکی سطح زمین که بصورت ذرات معلق در فضای سطحی مشاهده می‌گردند مه نامیده می‌‌شود. به عبارت دیگر مکانیزم تشکیل مه شبیه مکانیزم تشکیل ابرها می‌باشد اساساً بیان جدایی مه از ابر نیز مشکل است زیرا مه‌ها در حقیقت ابرهای استراتوس هستند که در سطح زمین و یا در طبقه‌ایی بسیار نزدیک به زمین تشکیل می‌گردند.

●توده‌های هوا : یک توده هوا عبارت است از حجم عظیمی ازهوا که خصوصیات فیزیکی آن بویژه ازنظردما و رطوبت در سطح افقی برای صدها کیلومتر تقریباً همسان باشد.

مناطق منشأ و انواع توده‌های هوا : توده‌های هوا خصوصیات اصلی خود را ازسطحی که در روی آن تشکیل می‌شوند کسب می‌کنند و از این جهت است که خصوصیات حرارت و رطوبت هر توده هوا به طور مستقیم از طریق طبیعت سطح زیرین آن تعیین می‌گردد. مهمترین مناطق منشأ توده‌های هوا در روی کره زمین مراکز پرفشار جنب حاره و مناطق قطبی می‌باشند.

توده‌های هوا با حرکت تدریجی خود خصوصیات نواحی منشأ خود را به سایر مناطق جهان گسترش می‌دهند این حالت را معمولاً «هجوم موج سرد» و یا موج گرم می‌گویند.

●جبهه‌ها : به طورکلی بین توده‌های هوای مختلف باخصوصیات متفاوت،منطقه گذرایی که در اصطلاح هواشناسی بنام«جبهه»معروف است وجود دارد . جبهه‌ها نواحی انتقالی کوچک یا وسیعی می‌باشند که وسعت ناحیه آنها از ده الی صد کیلومتر تغییرمی‌کند با وجود این در روی نقشه های هواشناسی جبهه‌ها را باخطی نشان می‌دهند جبهه‌ها از لحاظ شرایط اقلیمی و هواشناختی اهمیت ویژه‌ای را حائزند. زیرا در مناطق انتقالی و گذری آنها بین عناصر فشار،حرارت، پراکندگی بارندگی‌،میزان ابرناکی،جهت وزش باد و شدت آن ارتباط بسیار نزدیکی برقرار می‌گردد و می‌توان از ‎آن چهار نوع جبهه نام برد :جبهه گرم- جبهه سرد-جبهه مسدود و جبهه ساکن.

●تبخیر (Evaporation):در مورد تبخیر از سطح آبها،درجه حرارت،شدت باد- و درجه نمناکی بزرگترین نقش را بازی می‌کنند درواقع تبخیر تابعی از شرایط حرارتی است علاوه بر عوامل اساسی یاد شده فوق،فشار بخار آب،خصوصیات آب،وعمق و درجه شوری آن نیز بر تبخیر اثر می‌گذارند.

تعرق(transpiration) :گیاهان آبی را که برای تامین فعالیت حیاتی خود از طریق زمین بدست می‌آورند بعد از مصرف بصورت بخار آب به اتمسفر پس می‌دهند آخرین مرحله گردش آب درون پوشش گیاهی را تعرق می‌گویند.

●گرمای نهان تبخیر (Latent-heat-of vaporization):برای تبخیر یک گرم آب در دمای صفر درجه سانتیگراد ششصد کالری گرما و در دمای صد درجه سانتیگراد پنصد و چهل کالری از گرما مورد نیاز است و چون دما عبارت است از «میانگین انرژی حرکت مولکولی یک جسم» زمانی که آب تبخیر می‌شود فقط ذراتی قادرند سطح آب را ترک کرده و به اتمسفر وارد شوند که دارای سرعت فوق میانگین انرژی یاد شده باشند. از این رو حرکت مولکولی کند شده و دمای سطح آب در حال تبخیر پایین می‌آید.

انرژی گرمایی اضافی که با ذرات تبخیر محل می‌گردند به عنوان (گرمای نهان تبخیر) نامیده می‌شود. این گرما در زمان تراکم رطوبت،از طریق توده آب متراکم و یا تشکیل ابرها به اتمسفر پس داده می‌شود. اهمیت جذب گرمای نهان در فرایند مهمی چون گرم شدن اتمسفر و نقش آن در بیلان گرمای اتمسفر روشن است .

●ظرفیت (Capacity):بخار آب موجود در اتمسفر به عنوان رطوبت هوا نامیده می‌شود. حداکثر بخار آبی که هوا در دمای معینی می‌تواند دارا باشد به عنوان ظرفیت هوا نامیده می‌شود .

●اشباع(ٍSaturation):اشباع عبارت است از حداکثر ظرفیت رطوبتی هوا در دمای معین بطور کلی هوا زمانی به حالت اشباع می‌رسد که یا میزان بخار آب در آن به حداکثر ظرفیت خود برسد و یا از درجه حرارت آن تا نقطه شبنم کاسته شود.

●نقطه شبنم (Dewpoint) : دمایی است که در آن هوا به حد اشباع می‌رسد و به عبارت دیگر، در صورتی که در فشار ثابت تغییری در نسبت مخلوط ایجاد نگردد ولی دمای هوا پایین آید دمای ویژه جدیدی حاصل خواهد شد که بدان ، دمای نقطه شبنم گفته می‌شود.

●نم مطلق(Absolutehumidity) : وزن بخار آب موجود بر حسب گرم در هر واحد حجمی از هوا (بر حسب متر مکعب یا سانتی متر مکعب ) را نم مطلق می‌گویند و میزان آن از استوا به سمت قطبها و از سواحل به درون خشکیها و از مناطق پست به سمت نواحی مرتفع کاسته می‌شود .

●نم ویژه (Specific humidity) : نسبت وزن بخار آب به وزن واحد هوایی را که شامل آن است نم مخصوص می‌گویند.

●نم نسبی (Relative humidity) : رطوبت نسبی عبارت است از نسبت میزان رطوبت مطلق موجود در هر حجمی از هوا با دما معینی، به حداکثر رطوبت مطلقی که همان حجم از هوا در همان دما می‌تواند داشته باشد. به عبارت دیگر نسبت جرم بخار آب موجود در هر حجمی از هوا به جرم بخار آب موجود در همان حجم هوا را در حالت اشباع «نم نسبی» می‌گویند. مثلاً اگر یک کیلوگرم از هوا در دما و فشار معینی قابلیت جذب حداکثر تا ۳۰ گرم بخار آب را داشته باشد ولی فقط دارای ۱۰گرم رطوبت باشد دمای نم نسبی معادل ۵۰ درصد است .

●فشاربخارآب (Vapor pressure) : در هر دمایی بخار آب موجود در هوا دارای فشاری است که به عنوان فشار بخار آب نامیده می‌شود . میزان در ارتباط با عرض و فصل در حدود ۰/۲ میلی بار از سیبری شمالی در دی ماه تا
۳۰ میلی بار در مناطق حاره در تیر ماه تغییر می‌کند.

●تراکم(Condensation) : تبدیل بخار آب به حالت جامد یا مایع در هوا را تراکم می‌گویند. شرط اصلی جهت تراکم رسیدن و گذر از نقطه اشباع است از طرف دیگر شرط لازم برای وقوع فرایند تراکم وجود هسته‌های تراکم در هواست این هسته‌ها عموماً باید جاذب رطوبت باشند و مهمترین ذرات جاذب رطوبت در اتمسفر،نمک دریاـ ذرات اوگانیک‌ـ تری اکسید سولفور است .

●تصعید(Sublimation) : زمانی که درجه حرارت هوا زیر نقطه انجماد باشد،بخار آب ممکن است مستقیماً به یخ تبدیل گردد این فرایند تصعید نامیده می‌شود.

●شبنم (Dew) : شبنم رطوبتی است متراکم که به صورت قطراتی روی اشیاء و سطوح مختلف مشاهده می‌گردد در شب‌های صاف و آرام،زمین از طریق تشعشع خود،به سرعت سرد می‌شود و در نتیجه درجه حرارت آن از هوای مجاور کمتر می‌شود در نتیجه هوای اطراف که خنک شده،در نتیجه تماس با زمین تا نقطه شبنم سرد می‌شود لازم به یادآوری است که به احتمال قوی این امر در لایه بسیار نازکی از هوا و حدود چند
سانتی‌متر قبل از برخورد با زمین بوقوع می‌پیوندد. در نتیجه سرد شدن زیادی در زیر نقطه شبنم،بخار آب مازاد در هوا متراکم می‌شود.

●ژاله (Frost) : شرایط ژاله و شبنم عملاً با یک استثناء همسانند. شبنم زمانی که پدیده تراکم در روی اشیاء سرد فوق نقطه انجماد بوجود آید تشکیل می‌شود در صورتی که ژاله زمانی که تراکم در زیر دماهای نقطه انجماد رخ می‌دهد تشکیل می‌شود. تحت چنان شرایطی،رطوبت هوا،مستقیماً از حالت بخار به حالت جامد،بدون گذشتن ازحالت مایع،تغییر شکل می‌دهد به این ترتیب ژاله پدیده متبلوری است که به شکل فلس- سوزن- و پرمرغ در شب‌های سرد،در روی سطح زمین و اشیاء بوجود می‌آید.

●مه یخ‌زده (Rime) : در برخورد قطرات ریز یک توده هوای مه دار با اشیاء جامدی که دارای دمای زیر نقطه انجمادند،ته نشینی از کریستال‌های یخ سفید و زبر تشکیل می‌شود که به آن مه یخ زده می‌گویند.

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

انواع اقلیم ایران

ايران جزو مناطق خشك و نيمه خشك جهان محسوب مي شود كه از نظر شرايط اقليمي و آب و هوا به دو گره عمده خشك و مرطوب قابل تقسيم بندي است و هر كدام از اين دو گره از چند اقليم فرعي تشكيل شده‌اند.

اقليم خشك
ميزان تبخير در اين اقليم بيش از بارندگي است و حدود دو سوم كشور را در بر مي‌گيرد اقليم خشك به دو اقليم فرعي بري و استپي تقسيم شده است اقليم فرعي بري اقليم عرفي بري در دو بخش سواحل جنوب غربي و داخل كشور (بخش هاي مركزي) ديده ميشود. گرماي شديد و بارندگي كم از ويژگي‌هاي ناحيه نخست است. در ناحيه دوم يا مناطق داخل درجه حرارت روزانه و سالانه آن دگرگون‌هاي زيادي داشته و كحمي بارندگي از مشخصات آن به شمار مي‌رود بخش هايي از متطق پست شرقي و جنوب شرقي ايران از اين نوع آب و هوا برخورددار است. اقليم فرعي استپي؛ اين اقليم حد فاصل آب و هواي بري و آب وهواي مرطوب تر است. حدود پانصد هزار كيلومتر مربع از ايران را اين اقليم در بر مي گيرد. اين نوع آب و هوا معمولا در ارتفاعات 1000 تا 1500 متر وجود دراد و كوهپايه‌هاي خوزستان را نيز شامل مي‌شود.
اقليم معتدل
حدود چهارصد هزار كيلومتر مربع از سطح كشور را اقليم معتدل در بر گرفته است. نواحي پرجمعيت ايران مانند آذربايجان كردستان، كرمانشاه و ارتفاعات زاگرس هم چنين دشت‌هاي ساحلي درياي خزر از اين نوع آب وهوا برخوردارند اين اقليم به سه اقليم فرعي معتدل كوهستان، خزري و نقاط نسبتا مرتفع تقسيم مي‌شود: اقليم فرعي معتدل همراه با تمركز بارندگي از مشخصات آن به شمار مي رود مانند استان فارس. اقليم فرعي خزري اين اب و هوا خاص كرانه‌هاي خزر و مناطق كوهستاني مسف به اين درياست. دماي معتدل با نوسان‌هاي كم شبانه‌روزي رطوبت زياد وزش نسيم دريايي و بادهاي محل و بالاخره بارندگي زياد از ويژگيهاي اين اقليم است. اقليم فرعي نسبتا مرتفع در اين مناطق، دماي هوا در سردترين ماه سال كم تر از صفر درجه و گرم ترين ماه از ده درجه سانتي گراد كم تر نمي شود. مناطق نسبتا مرتفعي از ايران كه حدود 40 هزار كيلومتر مربع است از اين گونه آب و هوا برخوردار است.
شايان توجه است كه مناطق خيلي مرتفع مانند ارتفاعات البرز، زاگرس و همچنين كوه‌هاي سهند و سبلان كه دماي آنها در گرم‌ترين ماه سال از ده درجه سانتي‌گراد تجاوز نمي‌كند داراي آب و هواي كوهستاني هستند (جعفري، 1379 الف، ص16) اين آب و هوا چهل هزار كيلومتر مربع از مساحت كشور را شامل مي‌شود كه در ارتفاعات و قله‌هاي بلند پوشيده از برف دائمي قرار دارند. 
انواع آب و هواي ايران به شكل ديگري نيز دسته بندي مي‌شود. بر اساس نوعي تقسيمم بندي اقليمي، آب و هواي ايران به سه بخش كلي بياباني و نيمه بياباني، كوهستاني (سرد و معتدل) و خزري نيز تقسيم ميشود (افشار، 1372 ص 52) در مجموع ايران داراي آب و هوايي متنوع است. تغييرات آب و هوا درمناطق مختلف معلول عوارض و پديده‌هاي طبيعي آن نواحي بوده و نسبت مستقيم با پستي و بلندي‌هاي اين مناطق دارد.

گياهان، جانوران و جغرافياي زيستي

طبيعت و اقليم متنوع ايران در خود گياهان و جانوران فراواني را جاي داده است كه هم از نظر تعداد و هم از نظر تنوع در مقايسه با ساير نقاط جهان شگفت انگيز است. به عنوان مثال تعداد گونه هاي پستانداران وحشي ايران با 168 گونه تقريباً با تعداد كل گونه هاي پستاندار در قاره اروپا برابر است.
همچنين در ايران 8000 گونه گياهي، 174 گونه ماهي، 20 گونه دوزيست، خزنده و 514 گونه پرنده زيست مي كنند. هر كدام از گياهان و جانوران در منطقه خاصي يافت مي شوند كه زيستگاه ناميده مي شود و محدوده پراكندگي آن ها، جغرافياي زيستي را تشكيل مي دهد. از ميان اين موجودات تعدادي آسيب پذير، گروهي در خطر انقراض و بخشي در آستانه انقراض قرار دارند.بر گرفته از آدرس زیر:

http://www.hamtanab.com/

موضوعات مرتبط: آب و هواشناسی

جهات جغرافیایی

از اصلی ترین و ابتدائی ترین مباحث نقشه خوانی ، آگاهی از جهات جغرافیایی است. چهار جهت اصلی را در دوره های آموزش ابتدائی آموخته اید. که شامل:

شمال ؛ جنوب ، شرق و غرب می باشد.حال می خواهیم علاوه بر این جهات اصلی،جهات فرعی را نیز بشناسیم. و از آنجا که قرار است پس از این نقشه ها را با زبان بین المللی بخوانیم لازم است تا با الفبای جهات جغرافیایی نیز آشنا شویم.

جهات اصلی: شمالN جنوبS شرقE غربW که حروف اول کلمات North, South,  East , west هستند.

چهار جهت فرعی شامل: شمال شرقیNE شمال غربیNW جنوب شرقیSE جنوب غربیSW   

هشت جهت فرعی دیگر نیز وجود دارد که بین جهات فرعی چهار گانه فوق قرار می گیرند وخواندن آنها بر اساس حروف ؛ از چپ به راست خواهد بود. که عبارتند از :NNE شمال شمال شرقی، NNW شمال شمال غربی، SSE جنوب جنوب شرقی، SSW جنوب جنوب غربی،ENE شرق شمال شرقی،WNW غرب شمال غربی،ESEشرق جنوب شرقی،WSW غرب جنوب غربی

انواع شمال در جغرافیا :

در مطالعات جغرافیایی به خصوص در زمینه نقشه خوانی سه نو ع شمال مطرح است . به عبارت دیگر 3 امتداد شمال به عنوان مبنا در نقشه خوانی وجود دارد.

۱- شمال جغرافیایی یا شمال حقیقی   

۲- شمال مغناطیسی

۳- شمال شبکه

شمال حقیقی یا شمال جغرافیایی : اگر نصف النهار هر نقطه از روی کره زمین را تا قطب شمال امتداد دهیم ، شمال حقیقی آن را رسم کرد ه ایم . معمولا در کنار نقشه ها شمال حقیقی را با استفاده از ستاره یا فلش نشان می دهند.

شمال مغناطیسی : جهت شمالی را که عقربه قطب نما نشان می دهد ، شمال مغناطیسی می نامند . زیرایکی از  قطب های  میدان مغناطیسی زمین در قسمتی از شمال کره زمین قرار دارد و سبب جذب عقربه قطب نما می شود.اما این نقطه بر نقطه قطب شمال جغرافیایی منطبق نیست.و در هر سال نسبت به سالهای دیگر متفاوت است.در واقع همیشه بین شمال حقیقی و شمال مغناطیسی مقداری انحراف وجود دارد  که آن را انحراف مغناطیسی جهت شمال می گویند. در مسائل دقیق جغرافیایی می بایست اندازه انحراف مغناطیسی را در مطالعات پایه مد نظر داشت در حقیقت نقشه را باید با شمال مغناطیسی آن توجیه نمود. در کنار اغلب نقشه های کاربردی مبنا مانند نقشه های توپوگرافی ارتش ، مقدار انحراف مغناطیسی برای سال تهیه آن نقشه درج شده است. قطب شمال مغناطیسی در ناحیه ای در شمال کانادا قرار دارد و همچنان که اشاره شد محل آن ثابت نیست و همه ساله جدول تغییرات و میزان انحراف مغناطیسی اعلام می شود. به عنوان مثال در 1980 میلادی قطب شمال مغناطیسی در حدود عرض جغرافیایی 77 درجه و 30 دقیقه   شمالی و طول جغرافیایی 102 درجه غربی قرار داشته است . یعنی جایی در شمال غربی کانادا و در جنوب جزیره کینگ کریستین. و به طور متوسط از آن زمان حدود 24 کیلومتر  در سال به سمت قطب شمال جغرافیایی جابجا شده است.

شمال شبکه : اگر خطوطی  که بر  روی یک نقشه با نام شبکه قائم الزاویه قرار دارد را در نظر بگیریم ؛ امتداد خطوط عمودی ، جهت شمال شبکه است. به عبارت دیگر اگر خطوط افقی روی نقشه ( که نقشه را به مربعهای کوچک تقسیم کرده است) را محور X   و خطوط عمود بر  آنها را که در امتداد شمالی -  جنوبی نقشه قرار دارد ، را محور Y بنامیم ؛ امتداد محور Y همان شمال شبکه است .

چگونه جهت شمال را پیدا کنیم؟

جستجوی شمال جغرافیایی ، اگر چه فعالیتی ساده است اما نیاز به تمرین دارد و حداقل یک بار باید هر یک از راههای یافتن شمال جغرافیایی را به تنهایی انجام داد. برای سهولت آشنایی با راههای جستجو ؛ آنها را به دو دسته کلی تقسیم می کنیم .

- یافتن شمال جغرافیایی در روز

- یافتن شمال جغرافیایی در شب  

در روز با استفاده از قطب نما به سادگی می توان شمال مغناطیسی را یافت و با انجام اصلاحات لازم آن را به شمال جغرافیایی تبدیل نمود. برای این منظور کافیست  یک قطب نما در مقابل خود نگه دارید و متناسب با حرکت عقربه  آن ؛ آن قدر جابجا شوید تا صورتتان در جهت نوک عقربه قرار کیرد در این حالت شما رو به شمال ایستاده اید .معمولا عقربه قطب نما ها یا با حروف انگلیسی مشخص شدده اند ویا با رنگ آبی و قرمز .که رنگ قرمز قطب شمال و رنگ آبی قطب جنوب را نشان می دهد.

در روز همچنین می توان با استفاده از یک ساعت عقربه دار ؛ جهت شمال جغرافیایی را پیدا کرد. اگر طور ی ساعت عقربه دار را به حالت افقی در مقابل روی خود قرار دهید که نوک عقربه ساعت شمار به سمتی باشد که خورشید قرار گرفته است، خطی که نیمساز زاویه بین عقربه ساعت شمار و عدد 12 ساعت را می سازد ؛ جهت جنوب را نشان می دهد. و امتداد آن جهت شمال را .البته باید اضافه کرد که این امر در روزهای ابری کار چندان ساده ای نیست.

به طور ساده اگر به هنگام طلوع خورشید طوری  بایستیم که دست راستمان به سمت خورشید باشد، به طور طبیعی دست چپ مان به سمت غرب ؛ روبروی مان شمال  و پشت سرمان جنوب خواهد بود.

یکی دیگر از روشهای یافتن شمال در روز استفاده از سایه اجسام است. برای این منظور کافی است میله ای را در زمین همواری فرو کنیم . و در ساعت مختلف روز محل نوک سایه میله را روی زمین علامت بزنیم .دو نقطه اول و آخر این علائم را به وسیله کمانی به هم متصل کنیم.نیمساز زاویه ای که راس آن پای میله و زوایای آن دو خط از پای میله تا دو نقطه بر روی کمان مذکور است؛جهت شمال را نشان می دهد.این نیمساز ، منطبق بر کوتاه ترین سایه است.

ریشه درختان به طور نامحسوسی به سمت شمال جغرافیایی تمایل دارد . در نیم کره شمالی  سمت شمال درختان در جنگل های مناطق مرطوب،بوسیله خزه پوشیده شده است ویا حداقل رطوبت آن از بخش جنوبی بیشتر است.

محراب مساجد و جهت قبور مسلمین نیز از راه های دیگری است که می توان بر اساس آن در طول روز جهت شمال جغرافیایی را پیدا کرد.

در شب نیز می توان به دو روش جهت جغرافیایی را یافت . یکی با استفاده از اهله ماه و دیگری استفاده از ستاره قطبی است. در طول یک ماه قمری ماه اشکال متفاوتی را به نمایش می گذارد. کافی است که بدانیم در چندمین شب ماه قمری هستیم. در نیمه او ماه قمری تحدب ماه به سمت غرب است و بالعکس در نیمه دوم ماه تحدب به سمت مشرق قرار می گیرد . در نیمه ماه هم که قرص ماه کامل است جهت حرکت ماه که از مشرق به مغرب می باشد  راهگشاست.البته با توجه به تاخیر طلوع ماه که هر شب 50 دقیقه نسبت به شب قبل خود دارد ، رویت ماه در اوایل شب به معنای نیمه اول ماه قمری خواهد بود.

ستاره قطبی نیز که علامتی تقریبا ثابت است جهت نمای شب می باشد . چنانچه دو ستاره انتهایی دب اکبر را 5 برابرهمان فاصله بین دو ستاره، امتداد دهیم به ستاره جدی یا ستاره قطبی می رسیم که جهت شمال را با اندکی اختلاف نشان  می دهد.

موضوعات مرتبط: جغرافیا

مختصات جغرافیایی واهمیت آن:

همان طور که پیدا کردن یک مکان جدید بدون داشتن آدرس آن مکان ممکن نیست ، انجام هر فعالیت جغرافیایی نیز بدون داشتن آدرس دقیق میسر نخواهد بود. مختصات جغرافیایی ، قراردادی است که بر اساس آن هر نقطه از سطح کره زمین دارای آدرسی دقیق خواهد بود و به عبارت دیگر با قبول قرارداد مختصات جغرافیایی هیچ دو نقطه ای را به لحاظ آدرس در سطح کره زمین نمی توان مشابه یکدیگر یافت.

قبل از پرداختن به جزئیات مربوط به مختصات جغرافیایی یا موقع ریاضی مکانها ،لازم است کلیاتی که به درک بهتر مساله کمک می نماید را بدانیم. بر ای این که بتوانیم هر مکان را بر سطح زمین دقیقا پیدا کنیم از دو عامل جغرافیایی به نام طول و عرض جغرافیایی استفاده می کنیم .

طول و عرض جغرافیایی چیست؟

بر اساس قرارداد سطح کره زمین را با خطوطی فرضی در نظر آورید. بنا براین دوایر متعددی بر سطح کره زمین قابل تصور خواهد بود که اولا تعداد آنها آن قدر می تواند زیاد باشد که تمام سطح کره زمین را بپوشاند و ثانیااین دوایر فقط به شکل عمود بر هم قابل تصور باشند.این دوایر طول و عرض جغرافیایی نامیده می شوند.

عرض جغرافیایی:

بزرگترین دایره ای که سطح آن عمود بر محور فرضی (چرخشی) زمین باشد را سطح اِستوا و محیط این دایره را خط اِستوا می نامیم.تنها سطح اِستوا است که از مرکز زمین می گذرد و بقیه سطوح فرضی در بالا یا پایین نقطه مرکزی زمین قرار می گیرند. و طبعا سطحی کوچکتر نسبت به سطح اِستوا خواهند داشت.کمانی که بین خط اِستوا و هر یک از دو قطب شمال و جنوب، قرار دارد، مبنای درجه بندی عرض جغرافیایی هرمکان است. به عبارت دیگر عرض جغرافیایی هر نقطه از سطح زمین  فاصله  ی زاویه ای است که بین آن نقطه و خط اِستوا ایجاد می شود.زاویه ای که رأس آن در مرکز زمین قرار دارد. به طوری که اگر ازنقطه ای بر روی خط اِستوا و نقطه مورد نظر دو خط فرضی رسم کنیم که یکدیگر را در مرکز زمین قطع کنند،فاصله زاویه ای بین این دو خط( که برابر خواهد بود با اندازه کمانی که بر سطح زمین بین این دو نقطه قرار می گیرد.)عرض جغرافیایی  نقطه مورد نظر خواهد بود.البته باید توجه داشت که برای دو نیمکره زمین ،به کار بردن عبارت شمالی و یا جنوبی ضروری است زیرا بدون این تفکیک آدرس دقیق نخواهد بود.

طول جغرافیایی:

در سال 1884 میلادی در کنفرانس بین المللی جغرافیدانان و مهندسان که در واشنگتن دی. سی برگزار شد، مداری که از رصد خانه سلطنتی انگلستان واقع در گرینویچ، 8 کیلو متری لندن در ساحل جنوبی رود تیمز می گذشت  به عنوان مدار مبدا برای تعیین زمان بین المللی انتخاب شد. که سطح کره زمین را به دو نیمه 180 درجه ای تقسیم می کند. با این قرارداد  هر نقطه از سطح زمین دارای یک مشخصه بین المللی شد . در حال که تا قبل از آن هر کشوری به میل خود مبدائی را انتخاب می کرد. مثلا فرانسویها مداری را که از پاریس می گذشت ، ایتالیایی ها مداری را که از رم می گذشت و یا مکزیکی ها مداری را که از مکزیکوسیتی عبور می کرد ؛ به عنوان مدار مبدا می شناختند و البته مشخص است که چنین وضعی سبب می شد که رویه واحد و طبعا زمان واحدی هم بین کشور ها بوجود نمی آمد . با توجه به پیشرفتهای علمی ، صنعتی و تکنولوژیکی ، ضرورت وجود یک زمان واحد بین المللی   سبب شد تا این قرارداد وضع شود. در قرار داد جدید ، فاصله زاویه ای میان هر نقطه و نقطه هم عرض آن در روی نصف النهار گرینویچ، طول جغرافیایی آن نقطه خواهد بود. به عبارت دیگر ؛ زاویه ای که بین هر نقطه از سطح زمین با نقطه ای در همان عرض جغرافیایی بر روی نصف النهار گرینویچ طول جغرافیایی آن نقطه خواهد بود . و اندازه این زاویه برابر است با کمانی که بین این دو نقطه بر روی سطح زمین قرار دارد. در این حالت نیز رأس زاویه را در مرکز زمین تصور کنید. نقاطی که در سمت راست مدار گرینویچ واقع شده اند دارای طول جغرافیایی شرقی و نقاطی که در سمت چپ گرینویچ قرار می گیرند ،دارای طول غربی هستند که ذکر این عبارت لازم است در غیر این صورت آدرس صحیح نخواهد بود.

موضوعات مرتبط: جغرافیا

انواع ماهواره ها

ماهواره ها بر اساس ماموريت هايشان طبقه بندي مي شوند. 

1-ماهواره هاي تحقيقات علمي اطلاعات را به منظور بررسي هاي كارشناسي جمع آوري مي كنند. اين ماهواره ها اغلب به منظور انجام يكي از سه ماموريت زير طراحي و ساخته مي شوند. (1) جمع آوري اطلاعات مربوط به ساختار، تركيب و تاثيرات فضاي اطراف كره زمين. (2) ثبت تغييرات در سطح و جو كره زمين. اين ماهواره ها اغلب در مدارهاي قطبي در حركتند. (3) مشاهده سيارات، ستاره ها و اجرام آسماني در فواصل بسيار دور. بيشتر اين ماهواره ها در ارتفاع كوتاه در حركتند. ماهواره هاي مخصوص تحقيقات علمي حول سيارات ديگر، ماه و خورشيد نيز حضور دارند.

2-ماهواره هاي هواشناسي به منظور مطالعه بر روي نقشه هاي هواشناسي و پيش بيني وضعيت آب و هوا كمك مي كنند. اين ماهواره ها قادر به مشاهده وضعيت اتمسفر مناطق گسترده اي از زمين مي باشند.بعضي از ماهواره هاي هواشناسي در مدارهاي سان سينكرنوس، قطبي، در حركتند كه توانايي  مشاهده بسيار دقيق تغييرات در كل سطح كره زمين را دارند. آنها مي توانند مشخصات ابرها، دما، فشار هوا، بارندگي و تركيبات شيميايي اتمسفر را اندازه گيري نمايند. از آنجا كه اين ماهواره ها همواره هر نقطه از زمين را در يك ساعت مشخص محلي مشاهده مي كنند دانشمندان با اطلاعات به دست آمده قادر به مقايسه دقيق تر آب و هواي مناطق مختلفند. ضمنا شبكه جهاني ماهواره هاي هواشناسي كه در اين مدارها در حركتند مي توانند نقش يك سيستم جستجو و نجا ت را بر عهده گيرند. آنها تجهيزات مربوط به شناسايي سيگنال هاي اعلام خطر در همه هواپيما ها و كشتي هاي خصوصي و غير خصوصي را  دارا هستند.
بقيه ماهواره هاي هواشناسي در ارتفاع هاي بلندتر در مدارهاي ژئوسينكرنوس قرار دارند. از اين مدارها، آنها مي توانند تقريبا نصف كره زمين و تغييرات آب و هوايي آن را  در هر زمان مشاهده كنند. تصاوير اين ماهواره ها مسير حركت ابرها و تغييرات آنها را نشان مي دهد. آنها همينطور تصاوير مادون قرمز نيز تهيه مي كنند كه گرماي زمين و ابرها را نشان مي دهد.

3-ماهواره هاي ارتباطي در واقع ايستگاه هاي تقويت كننده سيگنال ها هستند، از نقطه اي امواج را دريافت و به نقطه اي ديگر ارسال مي كنند. يك ماهواره ارتباطي مي تواند در آن واحد هزاران تماس تلفني و جندين برنامه شبكه تلوزيوني را تحت پوشش قرار دهد. اين ماهواره ها اغلب در ارتفاع هاي بلند، مدار ﮋئوسينكرنوس و بر فراز يك ايستگاه در زمين  قرار داده مي شوند. يك ايستگاه در زمين مجهز به آنتني بسيار بزرگ براي دريافت و ارسال سيگنال ها مي باشد. گاهي چندين ماهواره كه دريك شبكه و درمدارهاي كوتاهترقرار گرفته اند، امواج را دريافت و با انتقال دادن سيگنال ها  به يكديگر آنها را به كاربران روي زمين در اقصي نقاط آن مي رسانند. سازمانهاي تجاري مانند تلويزيون ها و شركت هاي مخابراتي در كشورهاي مختلف از كاربران دائمي اين نوع ماهواره ها هستند.

4-ماهواره هاي ردياب، كه كليه هواپيماها، كشتي ها  و خودروها بر روي زمين قادربه مكان يابي با دقت بسيار زياد خواهند بود. به علاوه اشخاص عادي نيز ميتوانند از شبكه ماهواره هاي ردياب بهره مند شوند.در واقع سيگنال هاي اين شبكه ها (GPS)در هر نقطه اي از زمين قابل دريافتند.دستگاه هاي (GPS)دريافت كننده، سيگنال ها را حداقل از سه ماهواره فرستنده دريافت و پس از محاسبه كليه سيگنال ها، مكان دقيق را نشان مي دهند.

5-ماهواره هاي مخصوص مشاهده زمين به منظور تهيه نقشه و بررسي كليه منابع سياره زمين و تغييرات ماهيتي چرخه هاي حياتي در آن، طراحي و ساخته مي شوند. آنها در مدارهاي سان سينكرنوس قطبي در حركتند. اين ماهواره ها دائما در شرايط تحت تابش نور خورشيد مشغول عكس برداري از زمين با نور مرئي و پرتوهاي نا مرئي هستند.رايانه ها در زمين اطلاعات به دست آمده را بررسي و مطالعه مي كنند. دانشمندان به كمك اين ماهواره معادن و مراكز منابع در زمين را مكان يابي وظرفيت آنها را مشخص مي كنند.همينطور مي توانند به مطالعه بر روي منابع آبهاي آزاد و يا مراكز ايجاد آلودگي و تاثيرات آنها و يا آسيب هاي جنگل ها و مراتع بپردازند.

6-ماهواره هاي تاسيسات نظامي مشتمل از ماهواره هاي هواشناسي، ارتباطي، ردياب و مشاهده زمين مي باشند كه براي مقاصد نظامي به كار مي روند.برخي از اين ماهواره ها كه به ماهواره هاي جاسوسي نيز شهرت دارند قادر به تشخيص دقيق پرتاب موشكها، حركت كشتي ها در مسير هاي دريايي و جابجايي تجهيزات نظامي در روي زمين مي باشند.

موضوعات مرتبط: سنجش از دور RS

آشنایی با كره زمین

كره زمین سومین سیاره در منظومه شمسی است. سیاره ای كه ما بر روی ان تكامل یافته و تنها سیاره مناسب زندگی در منظومه شمسی می­باشد. در ادامه مطلب شما با ویژگیها و مشخصات مختلف کره زمین آشنا می شوید.

● اندازه

قطر كره زمین حدودا ۷۹۲۶ مایل (۱۲۷۵۶ كیلومتر) است. كره زمین پنجمین سیاره بزرگ در منظومه شمسی پس از مشتری ،زحل،اورانوس ونپتون می باشد.اراتوستن دانشمند یونان،(۲۷۶- ۱۹۴قبل از میلاد مسیح) اولین كسی بود كه محیط كره زمین را محاسبه كرد. اوسایه ظهر اواسط تابستان را،در چاههای عمیق سین كه (امروزه اسوان نامیده می شود و در كنار رود نیل در مصر قرار دارد) و اسكندریه را مقایسه كرد. و به درستی تصور كرد از انجا كه خورشید بسیار دور است پرتوهای ان تقریبا موازی هستند.و بادانستن فاصله دو محل ، محیط زمین را بالغ بر ۲۵۰۰۰۰ استادیا (واحد سنجش محیط زمین ) محاسبه كرد . به طور دقیق مقدار یك واحد سنجش محیط زمین ناشناخته است، بنابراین دقت او نا مطمئن و احتمالی اما بسیار نزدیك به حقیقت بود او همچنین انحراف محور كره زمین و فاصله آن از ماه و خورشید را با دقت اندازه گرفت.

● ماه

كره زمین یك قمر به نام ماه دارد. قطر كره ماه در حدود یك چهارم قطر كره زمین است. كره ماه ممكن است بخشی از كره زمین بوده باشد كه بر اثر برخورد جسمی بزرگ باكره زمین در میلیاردها سال پیش از آن جدا شده است .

● جرم ، چگالی وسرعت گریز

جرم كره زمین برابر ۹۸/۵ ضربدر ۱۰ به توان ۲۴ كیلو گرم است . كره زمین دارای چگالی متوسط ۵۵۲۰ كیلو گرم بر متر مكعب است (آب دارای چگالی ۱۰۲۷ كیلو گرم بر متر مكعب است ). پر چگال ترین سیاره منظومه شمسی كره زمین می باشد. یك جسم برای فرار از كشش گرانشی زمین باید به سرعت ۲۴۸۴۰ مایل در ساعت (برابر ۱۱۱۸۰ متر بر ثانیه ) برسد .

● طول مدت یك روز و سال بر روی كره زمین

یك روز بر روی كره زمین ۹۳/۲۳ ساعت طول میكشد . (این به این معنی است كه مددت ۹۳/۲۳ ساعت طول می كشد تا كره زمین یك بار به دور محور خودش بچرخد – این فرآیند یك روز نجومی نام دارد ). یك سال بر روی كره زمین به اندازه ۲۶/۳۶۵ روز بر روی این كره طول می كشد . ( این به این معنی است كه ۲۶/۳۶۵ روز طول می كشد تا كره زمین یك بار مدار خورشید را دور بزند ). حركت وضعی زمین به مرور زمان تا اندازه ای كند میشود یعنی تقریبا هر ده سال یك ثانیه كندتر خواهد شد.

● مدار زمین

كره زمین به طور میانگین مسافت ۹۳ میلیون مایل (برابر با ۱۴۹۶۰۰۰۰۰ كیلومتر ) را در مدار خودش به دور خورشید می پیماید . این فاصله بر حسب یك واحد نجومی (AU) تعریف می شود . در حدود روز دوم ژانویه هر سال زمین نزدیكترین فاصله را با خورشید (۴/۹۱ میلیون مایل برابربا ۱/۱۴۷ میلیون كیلومتر ) دارد . این هنگام نزدین یا حضیض نام دارد . در حدود دوم جولای هر سال زمین بیشترین فاصله را با خورشید (۸/۹۴ میلیون مایل برابر ۶/۱۵۲ میلیون كیلومتر ) دارد . این هنگام اوج یا دورین گاه نام دارد .

● خروج مركزی مداری

خروج از مركز مدار كره زمین برابر با ۰۱۷/۰ است . مدار كره زمین تقریبا دایره است .

● انحراف محور كره زمین و فصول

محور كره زمین از خط عمود بر مدار خورشید ، به اندازه ۴۵/۲۳ درجه انحراف یافته است . این انحراف باعث به وجود آمدن چهار فصل سال یعنی تابستان ، بهار ، زمستان و پائیز می شود . از آنجائی كه محور زمین دارای انحراف است، بخشهای مختلف كره زمین در زمانهای مختلف سال در جهت خورشید قرار می گیرند. این پدیده مقدار آفتاب در یافتن هر منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد.

● سرعت

سطح كره زمین در خط استوا به مقدار ۴۰۰۰۰ كیلومتر در شبانه روز حركت می كند. این به معنای سرعتی برابر ۱۰۴۰ مایل بر ساعت یا ۱۶۷۰ كیلومتر بر ساعت است . این سرعت از تقسیم محیط كره زمین در خط استوا (حدود ۲۴۹۰۰ مایل یا ۴۰۰۷۰ كیلومتر )بر تعداد ساعات شبانه روز (۲۴) محاسبه می شود .

از انجایی كه محیط زمین در قطبین به صفر نزدیك می شود ،هنگامی كه به سمت یكی از دو قطب حركت می كنید این سرعت تقریبا به صفر كاهش پیدا می كند. زمین با سرعتی در حدود ۳۰ كیلو متر بر ثانیه در مدار به دور محور خودش می چرخد. این سرعت توسط سرعت چرخش تقریبی زمین (۵/۰كیلو متر بر ثانیه) در نزدیكی خط استوا سنجیده می شود.

برای نشان دادن اثر گل خانه ، در اندازه جو در این تصویر مبالغه شده است. ضخامت جو كره زمین در حدود۳۰۰ مایل(۴۸۰كیلو متر ) است. اما بیشترین مقدار جو زمین در حدود ۱۰ مایل (۱۶ كیلو متر ) سطح زمین است.

● مقدار دما بر روی كره زمین

مقدار دما بر روی كره زمین ۱۳۶ تا ۱۲۷- درجه فارنهایت (برابربا ۵۸ تا ۸۸ – درجه سانتی گراد) در نوسان است. پائین ترین دمای ثبت شده در جولای ۱۹۸۳ در منطقه وستوك قطب جنوب است و بالا ترین دمادر سپتامبر ۱۹۲۲ در كشورلیبی در قاره افریقا به ثبت رسید. تاثیر گلخانه ای باعث محصور شدن گرما در جو می شود. جو اجازه ورود مقداری پرتوی مادون قرمز را به درون فضا می دهد كه كمی از انها به زمین انعكاس می یابند.

● جو زمین

جو زمین متشكل از لایه نازكی از گازها است كه كره زمین را احاطه كرده است. این گازها شامل ۷۸ % نیتروژن، ۲۱ % اكسیژن، ۹/۰%ارگون، ۰۳/۰%دی اكسیدكربن ومقدار كمی از گازهای دیگر است.

جو زمین به واسطه گاز زدایی سیاره ای به وجود امد، فرایندی كه در ان گازهایی مانند دی اكسیدكربن، بخاراب، دی اكسیدگوگرد و نیتروژن از درون زمین از طریق اتشفشانها ودیگر جریانات ازاد شدند. اشكال زندگی بر روی زمین از هنگام تكامل تركیب جو را تعدیل كرده اند.

كره زمین سومین سیاره از طرف خورشید درمنظومه شمسی است. وتنها سیاره قابل زیست منظومه شمسی می باشد. و یك ماه دارد. قطر زمین در حدود ۷۹۲۶ مایل (۱۲۷۵۶ كیلو متر) است. وپنجمین سیاره بزرگ منظومه شمسی پس از مشتری، زحل، اورانوس و نپتون است

موضوعات مرتبط: جغرافیا ، علوم زمین